پی نوشت ها:

[1] وصیف و بغا، دو فرمانده ترک بودند، که به کشتن خلیفه متوکل، دست یازیدند.

[2] تاریخ طبری، ج 8، ص 950؛ تاریخ ابن اثیر، ج 7، ص 138.

[3] ر.ک: شرح حال الطائع، در درگذشتگان سال 394ق و شرح زندگی شریف رضی، در درگذشتگان سال 406ق.

[4] ر.ک: شرح حال القاهر، در درگذشتگان سال 339ق.

[5] ر.ک: شرح حال احمد بن اسرائیل، در درگذشتگان سال 255ق.

[6] حسن المحاضره، ج 2، ص 197.

[7] کرّ: نوعی پیمانه بوده است.

[8] نشوار المحاضرة، ج 1، ص 81؛ فوات الوفیات، ج 2، ص 58؛ ر.ک: شرح حال عبیدالله بن وهب ، در درگذشتگان سال 288ق.

[9] نشوار المحاضره، ج 1، ص 75؛ المنتظم، ج 6، ص 177؛ ر.ک: شرح حال زجّاج ، در درگذشتگان سال 310ق.

[10] عمر بن خطاب نخستین کسی بود که امیرالمؤمنین لقب گرفت، اما ابوبکر را فقط خلیفه رسول خدا می نامیدند.

[11] ر.ک: شرح حال ابوبکر خوارزمی، در درگذشتگان سال 383ق.

[12] ر.ک: شرح حال ابراهیم و احمد، فرزندان عبیدالله بن مدّبر، در درگذشتگان سال 270 و 279ق

[13] ر.ک: شرح حال حامد بن عبّاس، در درگذشتگان سال 310 ق؛ المنتظم، ج 6، ص 156 ـ 180 و 183.

[14] ر.ک: شرح حال علی بن احمد راسبی، در درگذشتگان سال 301ق

[15] ر.ک: شرح حال صاعد بن مخلد، در درگذشتگان سال 276ق

[16] ر.ک: شرح حال عبدالله بن جصّاص، در درگذشتگان سال 308ق

[17] ر.ک: شرح حال ابوحنیفه، درگذشتگان سال 150ق.

[18] ر.ک: شرح حال سفیان ثوری، در گذشتگان سال 161ق.

[19] ر.ک: شرح حال اسماعیل بن ابراهیم اسدی، درگذشتگان سال 276ق.

[20] ر.ک: شرح حال عبدالله بن وهب، درگذشتگان سال 197ق.

[21] المنتظم، ج 6، ص 116، 191 و 192.

[22] المنتظم، ج 7، ص 2؛ العبر، ج 2، ص 284 و 294؛ تاریخ الخلفاء، ص 400.

[23] البدایة و النهایه، ج 11، ص 192.

[24] المنتظم، ج 6، ص 116، 191 و 192.

[25] الطبقات الکبری، ج 5، ص 280.

[26] روز غدیر، روز دوازده ذی الحجه ]نزد شیعیان هجدهم ذی الحجه [سال دهم هجری است که پیامبر(صلی الله علیه وآله) طی خطابه ای میان مردم ]که در راه بازگشت از سفر حج و به دستور پیامبر(صلی الله علیه وآله) یک جاگرد آمده بودند [چنین فرمود: «هر کس من مولای اویم، علی مولای اوست. خداوندا! دوستانش را دوست بدار و دشمنانش را دشمن دار!» شیعه با برداشت از این حدیث، علی(علیه السلام) را به خلافت پیامبر(صلی الله علیه وآله) سزاوارتر می دانند.

]البته آیه اکمال دین، پس از این انتصاب نازل شده و نیز احادیث معتبر زیادی هست که برخلافت بلا فصل علی(علیه السلام) دلالت می کند.م.[

[27] اسراء (17)، آیه 79 :نزدیک است که خداوند مقام محمود و پسندیده ای به تو عنایت کند.

[28] المنتظم، ج 7، ص 237.

[29] العبر، ج 3، ص 269 و 284.

[30] طبقات السبکی، ج 4، ص 23-25؛ النجوم الزاهره، ج 5، ص 160؛ العبر، ج 3، ص 328؛ شذرات الذهب، ج 3، ص 393.

[31] ر.ک: معجم البلدان، ماده، «اصفهان»، «ری» و «ساوه».

[32] طبقات السبکی، ج 4، ص 309.

[33] العبر، ج 3، ص 140-146.

[34] المنتظم، ج 6، ص 318؛ نشوار المحاضره، ج 1، ص 314.

[35] عیّاران؛ جمع عیّار، یعنی کسی که از انجام معاصی ابا و واهمه ای ندارد. راهزنان، معادل شطّار، جمع شاطر، یعنی حیله گر پست.

[36] ر.ک: شرح زندگی برجمی، در درگذشتگان سال 425ق.

[37] تاریخ الخلفاء، ص 396؛ نشوار المحاضره، ج 7، ص 349؛ ر.ک: شرح حال ابن حمدی، در درگذشتگان سال 432ق

[38] اصطلاح بین المللی و مقبول این خلیج، که هم از نظر تاریخی و هم از نظر سازمان ملل متحد و کشورهای جهان رسمیت دارد، خلیج فارسی است.م.

[39] بطائح، جمع بطیحه؛ یعنی، زمین هموار، و سباخ جمع سبخه، زمینی است که نه آبادان شده و نه مزروعی است. این زمین ها هنگام مدّ خلیج در آب فرو می رفت و پوششی از نمک آن را فرامی گرفت.

[40] تاریخ طبری، ج 10، ص 23 و 27؛ تاریخ ابن اثیر، ج 7، ص 444-449؛ فضائح الباطنیه، ص 11-14؛ مذاهب الاسلامیین، ج 2، ص 92 به بعد.

[41] ر.ک: قصیده ابن رومی، در درگذشتگان سال 283ق

[42] ر.ک: شرح حال درگذشتگان سال های، 290، 291-293، 294، 302، 332 و 366.

[43] نام شهری باستانی جزو امپراتوری بیزانس ـ در آسیای صغیر ـ که در دوره 329 به وسیله انتیگونوس (Antignus) بنیان نهاده شد، و اینک شهر ایسنیک (isnik) به جای آن است ر.ک: فرهنگ معین، ج 6، (اعلام).م.

[44] ر.ک: شرح حال ابومسلم خراسانی، در درگذشتگان سال 137ق.

[45] ر.ک: شرح حال فضل برمکی، در درگذشتگان سال 193ق و شرح زندگی جعفر برمکی، در درگذشتگان سال 187ق.

[46] ر.ک: شرح حال فضل بن سهل، در درگذشتگان سال 200ق.

[47] البدایة و النهایه، ج 11، ص 280.

[48] تاریخ ابن اثیر، ج 8، ص 710؛ البدایة و النهایه، ج 11، ص 295.

[49] تاریخ ابن اثیر، ج 9، ص 101.

[50] تاریخ ابن اثیر، ج 10، ص 20؛ العبر، ج 3، ص 263.

[51] تاریخ ابن اثیر، ج 10، ص 20؛ العبر، ج 3، ص 263.

[52] ر.ک: شرح حال ایلوخیو، در درگذشتگان سال 245ق.

[53] نورماندی ها، اسم جنگجویان وایکینگ است که از منطقه اسکاندرنیایا آمدند و سواحل اروپایی را تسخیر کردند.

[54] ر.ک: شرح حال خشخاش بن سعید، در درگذشتگان 245ق

[55] ر.ک: شرح حال صبح، در درگذشتگان سال 390ق.

[56] ر.ک: شرح حال عثمان مصحفی، در درگذشتگان سال 372هـ.

[57] ر.ک: شرح حال منصور بن ابی عامر، در درگذشتگان سال 392ق و شرح حال پسرش عبدالملک، در درگذشتگان سال 399ق.

[58] مادرش، دختر پادشاه سانچو (sancho) حاکم ناوار بود که ابن ابی عامر با او ازدواج کرد و از این زن، عبدالرحمان به دنیا آمد. او شباهت زیادی به پدربزرگش سانچو داشت، لذا مادرش او را به نام پدر بزرگش می خواند.