یاقوت حموی هنگام نام بردن از آثار جاحظ، کتاب البلدان را نیز از آثار او برمی شمارد و مسعودی عنوان کامل کتاب را چنین ذکر می کند: الاخبار عن الامصار و عجائب البلدان. ابن قتیبه در کتابش عیون الاخبار و ابن رسته در الاعلاق النفسیه از این کتاب نقل قول می کنند. جاحظ کتاب دیگری به نام التبصرة فی التجارة دارد. این دو کتاب شدت اهتمام و توجه جاحظ را به جغرافیا نشان می دهند و شاید نخستین کوشش عرب در زمینه جغرافیای اقتصادی شمرده شود؛ از این جهت، جاحظ جغرافیدان نیز تلقی می شود.

از کتب جاحظ برمی آید که وی در زمینه هایی که مطلب نگاشته تسلط داشته است؛ از این رو اطلاعات و معلومات او مانند دائرة المعارف است. جاحظ در نوشته های خود بسیاری از آرای فلسفی و فکری و نتایج کوشش های علمی خود را که رنگ ادبی بر جنبه های دیگر آن غالب است، به ودیعت گذارشته است. نوشته های وی قابل اشکالند؛ تقریباً همه آنها در نگارش و فصل بندی به صورت دقیق منظم نشده است. جاحظ در آن کتاب ها بسیار حاشیه رفته، آن ها را با اخبار کمیاب و پراکنده و گوناگون پر می کند.

شاخصه روش جاحظ، روان سرشاری است که سبب جذب جان ها و گوش ها می شود و بسیاری از آنها را با طنز درآمیخته است که در آنها زیبایی فنی در روش و تعبیر جلوه گر می شود.

جاحظ در اواخر عمر خود فلج شد، از مردم ـ جز اندکی ـ رخ نهان کرد و در بستر بیماری مدت ها با درد دست و پنجه نرم می کرد و با این حال از نوشتن دست برنمی داشت و پس از خود، گنجینه ای ادبی برجای نهاد که هم چنان خردها را بارور و ادراک را روشن می کند. جاحظ در سن 92 سالگی و در حالی که کتابی برسینه اش بود، در زادگاه خود (بصره) درگذشت.(10)

خفاجة بن سفیان

وی در سال 247ق امیر سیسیل شد. مقرّ امارت او شهر «پالِرْمو» بود. او از دلاوران کاردان بود. به شهرهای «قصریانه» و «سرقوسه» حمله کرد و دژهای بسیاری را گشود. هنگام بازگشت از «سرقوسه» به «پالرمو» و شب هنگام یکی از سپاهیانش او را ترور کرد جسدش را در «پالرمو» دفن کردند و پسرش محمد جانشین او شد.(11)

شاپور بن سهل

شاپور، داروساز و داروفروشی مسیحی، اهل جندی شاپور و عالمی پیشرو و نوآور در حرفه خود بود. شاپور رئیس بیمارستان جندی شاپور بود. او نزد متوکل عباسی و خلفایِ (عباسی) پس از او گرامی بود. آثار مفید و معروفی نوشت؛ از جمله: کتاب الاَقَر باذین ]دارو شناسی[ که مشهور و مورداستفاده در بیمارستان ها و داروفروشی ها بود؛ کتاب الاطعمه و مضارها؛ کتاب الرد علی حسین بن اسحاق؛ کتاب القول فی النوم و الیقظه و کتاب ابدال الادویة.(12)

سمرقندی دارمی

ابومحمد، عبدالله بن عبدالرحمان بن فضل دارمی سمرقندی از محدثان بزرگ بود که در سمرقند زاده شد و پرورش یافت. سپس به حجاز، شام، عراق، مصر و خراسان کوچ کرد. او از محدثان آن مناطق احادیث را فراگرفت. در سفرهای علمی خود، زمان بسیاری صرف کرده، به دانش اندوزی و بهرهوری از عالمان پرداخته، تا آن که خود در آن رشته ممتاز و از حافظان حدیث شد. مسلم بن حجاج، ابوداوود و ترمذی، صاحبان سُنن، از او روایت کرده اند.

منصب قضا در سمرقند به او واگذاشته شد؛ ولی بعدها از قضا روی گرداند. از آثار او، الجامع الصحیح در سننی معروف به سنن دارمی و تفسیر القرآن است. هنگامی که خبر وفات او را به بخاری دادند، بر او گریست. دارمی در سمرقند و در 74 سالگی درگذشت.(13)

عیسی بن ابراهیم کاتب

ابونوح، عیسی بن ابراهیم بن نوح، از مُنشیان مسیحی در دولت بنی عباس بود. او نخستین منشی فتح بن خاقان بود، سپس منشی احمد بن اسرائیل، وزیر المعتزّبالله شد. صالح بن وصیف، سردار ترک بر عیسی و احمد بن اسرائیل خشم کرده، اموالشان را مصادره کرد و آنان را زیر ضربات تازیانه کُشت؛ زیرا این دو از پرداخت حقوق به سپاهیان ترک خودداری کرده بودند.

بحتری در قصیده ای با مطلع ذیل او را مدح کرد:

«خیال محبوب راه دور را درنوردید، وجودم را فراگرفت.» بحتری در بخشی از این قصیده می گوید:

«برادری که به سبب بزرگواری و محبت و لطف برادرانه اش، خوشی و شادی زندگی یافتم.

همه آرزوهایی که برایش دارم این است که خداوند گناهانش را ببخشد و بر ابونوح لباسی از محبت بپوشاند تا دشمنانش نیز او را خالصانه دوست بدارند.

چهره باز او خبر از بخشندگی اش می دهد. گویا پیش از دیدنش به مقصود خود رسیده ای.

و درخشش چهره ای که اگر مردی تشنه لب و دل تافته در آن نیک بنگرد، از آب روی او سیراب خواهد شد.»(14)