مقدمه

ن والقلم وما یسطرون

کتاب و نوشته که برآیند جوشش فکر و حاصل پویایی اندیشه است، مایه فخر و مباهات جوامع بشری و از شاخصه های مهم توسعه و غنای فرهنگی و نگاهبان علم و دین و فرهنگ بوده و البته به عنوان ابزاری قدرت مند برای انتقال صبغه و سابقه تمدنی اقوام و ملت ها به نسل های بعدی و ادوار پسینی، نقش آفریده اند.

مسلمانان که در حوزه علم و دانش، دستاوردهای عظیم و خیره کننده داشته و از گذشته ای درخشان در خلق آثار علمی برخوردار بوده اند و خدمات گران بهایی به بشریت ارزانی کرده و همه جهانیان را مجذوب و مدیون خود ساخته اند، بیش از هر ملتی قابل تحسین و تقدیرند.

بی تردید، کوشاوردهای علمی مسلمانان بیش از هر چیز، در آموزه های اسلام ریشه دارد آموزه هایی که هر یک به تنهایی می تواند مایه دگرگونی شگرف در جان آدمی و جوامع بشری گردد و آنان را از کاهلی به کوشایی و پویایی کشانده و خمودگی و راحتی را از ایشان بستاند، از آن جمله تعالیمی است که در باب دانشورزی و علم اندوزی عرضه شده است.

اسلام از روز نخست با سفارش به خواندن و کسب دانش از گهواره تا گور، دعوت آغازید و در زمانی کوتاه، پیام دانش جویی اش، مرزهای زمان و مکان را در نوردید و تأکیدهای پیاپی دیانت اسلامی در ترغیب به تعلیم و تعلم، آدمیان را برای به قید در آوردن علم به تکاپو واداشت(1) تا آن جا که چیزی از پیدایی اسلام نگذشته بود که مسلمانان در عرصه های مختلف علمی، صاحب اندیشه و نظر و منشأ علوم گوناگون شدند و حتی علوم بیگانه را تحت سیطره خویش در آوردند.

شکل گیری دانش های اسلامی با کتابت وحی الهی آغاز شد و با ثبت احادیث و سیره نبوی رونق یافت و پس از اندک زمانی اولین مکتوبات در حوزه اسلام، بر پایه قرآن و حدیث پدید آمد و با گذشت زمان و ظهور دانشمندانی از صحابه و نسل های بعد از یک طرف و آشنایی مسلمانان با دیگر اقوام و ملل و راه یافتن نوشته های بیگانه به فرهنگ اسلامی از طرف دیگر، زمینه های شکل گیری شاخه های دیگری از علوم چون تفسیر، قرائت، تاریخ، فلسفه، کلام، طب، نجوم، ادبیات و... را فراهم کرد و در پی آن، نوشته هایی در آن حوزه ها پا به عرصه وجود نهاد.

گرچه منع نقل و تدوین حدیث در دوره برخی از خلیفگان نخستین، فضای فرهنگی جامعه اسلامی را برای مدتی تحت تأثیر قرار داد و مانعی اساسی برای گسترش دانش های دینی، خصوصاً حدیث بود، اما با گشایش ها و آزادی های ادوار بعدی، به ویژه سال های نخست قرن دوم هجری که با دوره حاکمیت عمر بن عبدالعزیز مصادف شد و نیز دگرگونی های روی داده پس از آنکه به فروپاشی امویان و روی کار آمدن عباسیان منجر گردید،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . رجوع شود به کتاب الکافی 1/30 ـ 53 کتاب «فضل العلم» تدوین السنة الشریفه (حسینی جلالی).