زمینه هایی پیش آمد تا مسلمانان بیش از پیش به دانش های اسلامی رو کنند زمینه هایی چون ورود ایرانیان دانشمند به عرصه فعالیت های فرهنگی و اجتماعی و نیز روحیه دانش دوستی شان را در این میان نباید از نظر دور داشت.

در این عرصه، کوشش شیعیان درخور توجه بیشتر است. آنان که پس از رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در محدودیت ها و حصارهای تنگ سیاسی قرار داشتند، در سایه فراغتی که با تحول خلافت و جابه جایی دولت برای آنان پدید آمد و خصوصاً به برکت حضور و تلاش های دو امام بزرگوار شیعه، امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) که به درستی از فرصت های پیش آمده بهره گرفتند، دامنه علم و معرفت را عمق و گسترش قابل توجهی بخشیدند. از این رو در قرن دوم، آثار علمی شیعیان و دانش آموختگان مکتب امامان(علیهم السلام) بر سایر گروه ها فزونی گرفت تا آنجا که می توان این امر را از ویژگی های سده دوم شمرد.

از پسِ نهضت ترجمه و ورود عقاید و اندیشه های دیگر ملل و ادیان به حوزه اسلامی، مسلمانان با شاخه های جدیدی از اندیشه ها و علوم آشنا شده و برای فهم و نیز توسعه آنها به تلاش بیشتری دست زدند، آن چنان که در قرن های سوم، چهارم و پنجم هجری، دستاوردهای آنان که در قالب تألیفات بروز می یافت، از گستردگی خیره کننده ای برخوردار شد و شعاع دانشورزی آنان سرزمین ها و اقوام دیگر را به ستایش واداشت.

اگر مشکلات ناشی از سیاست حاکمان ناشایست سیاست پیشه پیش نمی آمد و استیلای اقوام به دور از علم و فرهنگ بر دانش مسلمانان سایه نمی افکند و جامعه اسلامی درگیر رقابت های اقتدارگرایانه و دنیاطلبانه نمی شد و عالمان و اندیشهوران در حاشیه فعالیت ها جای نمی گرفتند، بی گمان دانش آنان را متفاوت با آنچه هست می یافتیم. افسوس که همین بضاعت حاصل نیز گاه با سخت گیری ها، درشتی ها و رقابت های فرقه ای، و گاه بر اثر گذشت روزگاران و بلاهای طبیعی، و بیش از همه، تاخت و تازهای اقوام بیگانه و دانش ستیز، به ورطه نابودی کشیده و به وادی غفلت سپرده شد و آنچه مانده است در مقایسه با آنچه پدید آمده بود، بسی ناچیز و کم رنگ است و هنگام جستوجو در پی آثار نوشتاری اسلامی، گاه تنها نامی از آنها در کتاب ها به ویژه در فهرست ها و منابع کتاب شناسی مشاهده می شود. دائرة المعارف مؤلفان اسلامی با توجه به این مسایل، طراحی و به اجرا در آمد.

اهداف و ضرورت ها

پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(علیهم السلام) با درک عظمت و اهمیت فعالیت های علمی در سرزمین های اسلامی و نیاز جامعه اسلامی به داشتن تصویری از دانشمندان و نویسندگان اسلامی که بی تردید، تاریخ و هویت علمی آنان به شمار می آید و هم اینکه وجهه دانش مداری اسلام را نمایان می سازد، بر آن شد تا به کشف و معرفی چهره های علمی نویسندگانی که در قلمرو اسلامی سربرآورده اند، بپردازد. بی گمان در این میان، آثار و پدیده های آنان که خود میراث بزرگ تمدن اسلامی شمرده می شوند نیز تصویر خواهد شد. البته ضرورت فهرست نگاری و معرفی آثار مؤلفان و حفظ سرمایه های علمی مسلمانان، از دیرباز دغدغه برخی از دانشمندان بوده و در همین راستا مجموعه هایی پدید آمده که هر یک شیوه و معیار خاص خود را داشته و در این مقدمه به شماری از آنها اشاره شده است، اما آن مجموعه ها، با همه ارزش و اهمیتی که دارند و بی تردید مأخذ عمده مطالعات کنونی ما نیز تلقی می شوند، نه فرا گیرند و نه زندگی نامه عمومی نویسندگان و پدیدآورندگان اثر را در اختیار پژوهنده قرار می دهند، بهویژه آنکه هیچ یک از آنها، حتی آثار متأخران که تا حدی جامع اند، به زبان فارسی و قابل بهره گیری برای پارسی دانان نیستند. بر این اساس، ضرورت انجام دادنِ چنین کاری در دستور قرار گرفت تا ضمن معرفی اجمالی مؤلف، اثر یا آثار او در یک جا فهرست شده و زمینه آشنایی پژوهش گران و خوانندگان با آنها و نیز منابع و مآخذی که به گونه ای به آنها پرداخته اند، فراهم شود.

گفتنی است که آثار و دائرة المعارف های پدید آمده در کشورهای عربی در ادوار اخیر، گذشته از بیگانگی زبان آنان برای ایرانیان، کاستی