مجدالملک سینکی

نویسنده (ها) : علی محمد مرادیان منفرد

آخرین بروز رسانی : دوشنبه 26 خرداد 1399

مجدالملک سینکی \ majd-ol-molk-e sīnakī \ ، میرزا محمد خان، از رجال، منشیان، خوش‌نویسان و وزرای معروف عصر ناصری.
میرزا محمد خان در 1224 ق / 1809 م در سینک، از روستاهای لواسان کوچک به دنیا آمد. پدرش اهل مازندران بود که بعدها در سینک اقامت گزید؛ از این‌رو، وی را سینکی یا لواسانی خوانده‌اند. ناظم‌الاسلام کرمانی خانوادۀ وی را از نجبای قدیم ایران دانسته است که همواره در خدمت دولت بوده‌اند (ص 154). او همچنین خواهرزادۀ میرزا آقا خان نوری، صدراعظم ناصرالدین‌شاه بوده است (بامداد، 3 / 286-287؛ معصوم‌علیشاه، 3 / 639؛ ناظم‌الاسلام، همانجا؛ نفیسی، 81).
میرزا محمد خان سینکی معلومات قدیمۀ خوبی داشت و از خوش‌نویسان زمان خود بود؛ از این‌رو، در زمان سلطنت محمد شاه قاجار به پیشکاری همسر وی، مهدعلیا منصوب شد. میرزا محمد خان در زمانی که در دستگاه مهدعلیا خدمت می‌کرد، به همراه وی به سفر حج مشرف شد؛ از این‌رو، به حاج میرزا محمد خان شهرت یافت (نفیسی، همانجا؛ فراگنر، 117). خدمت در دستگاه مهدعلیا نخستین سمت دولتی میرزا محمد خان به حساب می‌آید. او پس از آن در دیگر خدمات دولتی مدارج ترقی را پیمود.
در زمان سلطنت ناصرالدین شاه و صدرات میرزا تقی خان امیرکبیر، در 1267 ق / 1851 م، به سمت کارپردازی کنسولگری ایران در هشترخان (حاجی طرخان) روسیه منصوب شد. در همین سال امیرکبیر از صدارت عظمى عزل گردید و میرزا آقاخان نوری به جای وی نشست. میرزا آقا خان نوری با اینکه دایی میرزا محمد خان سینکی بود، او را از سمت کارپردازی برکنار کرد و به تهران فراخواند (امینی، بیست ... ، 7، 10-11؛ بامداد، 3 / 287). اما وی در 1269 ق، به سمت دبیر مهام خارجه، یعنی نایب اول وزارت امور خارجه منصوب شد و از قزوین به آذربایجان رفت (همانجا؛ امینی، مقدمه بر ... ، 11).
در این زمان دولتهای ایران و عثمانی، با مشکل قراردادهای معلق میان دو دولت مواجه بودند. همچنین ایران نیازمند سامان بخشیدن به امور اتباع خود در عراق بود؛ از این‌رو، میرزا محمد خان دبیر مهام با هدف رسیدگی به امور معوقه در قراردادها و رسیدگی به امور اتباع ایرانی ساکن عراق، در 1275 ق به بغداد رفت (همو، بیست، 28).
میرزا محمد خان سینکی، مدتی طولانی از صاحب منصبان وزارت امور خارجه بود. تا اینکه از سوی ناصرالدین‌شاه در 1278 ق به وزارت وظایف اوقاف منصوب شد. در همین سال ویکتور امانوئل، پادشاه ایتالیا درگذشت و میرزا محمد خان از طرف ناصرالدین شاه مأمور ابلاغ تسلیت به دولت ایتالیا شد و به آن کشور رفت. تا 1282 ق / 1865 م، سینکی در مقام وزارت باقی ماند (اعتمادالسلطنه، 2 / 1398).
به هنگام اولین سفر ناصرالدین شاه به مشهد در 1284 ق سینکی به همراه دیگر درباریان از ملتزمان رکاب بود (همو، 2 / 1530-1531). در این سفر، میرزا محمد خان قاجار دولو، سپهسالار اعظم که حکومت خراسان و تولیت آستان قدس رضوی را داشت، ناگهان درگذشت. ناصرالدین‌شاه، میرزا محمد خان سینکی را با لقب مجدالملک به سمت تولیت آستان قدس رضوی منصوب کرد و او حدود یک سال در این سمت باقی بود (بامداد، 3 / 288؛ اعتمادالسلطنه، 3 / 1563).
عضویت در دارالشورای کبرای دولتی، و ریاست ادارۀ کل غلۀ ایران سمتهایی بودند که در 1288 ق مجدالملک سینکی هم‌زمان داشت (همو، 3 / 1652، 1654؛ بامداد، 3 / 288). با وجود اصلاحاتی که ناصرالدین شاه در 1290 ق / 1873 م و پس از بازگشت از سفر نخست اروپا در هیئت دولت اعمال کرد، مجدالملک سینکی، بار سوم به وزارت وظایف منصوب گردید (مستوفی، 1 / 129؛ اعتمادالسلطنه، 3 / 1735-1736). او در این سمت تا 1298 ق، سالی که بدرود حیات گفت، باقی ماند (امینی، همان، 66). میرزا محمد خان مجدالملک سینکی، پیوسته در مدارج ترقی صعود کرد و لقب جنابی گرفت و نشان تمثال همایون داشت (اعتمادالسلطنه، 2 / 1398)، ولی اینها عاملی برای سکوت وی در برابر فساد دستگاه حاکمه نبود. مجدالملک از کهن‌ترین منتقدان فساد و استبداد دربار ناصری است (بهار، 3 / 355؛ فراگنر، 117- 118).
مجدالملک در نویسندگی پیرو مکتب قائم مقام فراهانی بود. سبک نگارش وی به ساده‌نویسی گرایش دارد. کلام ادیبانه و دوری از زیاده‌گویی و اطناب و لفاظی از صفات آثار معدود مجدالملک به شمار می‌آید (بهار، همانجا؛ فراگنر، 118).
کشف الغرایب که به‌سبب لقب مؤلف آن، به رسالۀ مجدیه شهرت دارد، کهن‌ترین مکتوب انتقادی از فساد دربار ناصری و نخستین نامۀ سرگشاده در تاریخ سیاسی ایران به شمار می‌آید (بهار، همانجا؛ آدمیت، 573). مجدالملک در این اثر انتقادات تندی را متوجه برخی رجال، مخصوصاً میرزا یوسف خان مستوفی‌الممالک می‌داند و وقوع یک انقلاب را دور از ذهن نمی‌داند (امینی، همان، 69). مخاطب مجدالملک در این اثر ناصرالدین شاه است و هدف او استحضار و آگاهی شخص شاه از وضع دربار و مملکت بوده است. مجدالملک که از اعضای فراموش‌خانۀ میرزا ملکم خان ناظم‌الملک بود، تحت تأثیر مرام فراموش‌خانه، انتقادات خود را در 10 ماده تنظیم کرده است (همان، 31-32).
میرزا محمد خان مجدالملک سینکی دارای دو فرزند پسر بود؛ یکی میرزا علی‌خان امین الدوله، صدراعظم مظفرالدین‌شاه و دیگری میرزا تقی خان مجدالملک ثانی که پس از پدر سمت وزارت وظایف را عهده‌دار بود. او همچنین جد مادری حسن وثوق (وثوق‌الدوله) و احمد قوام (قوام‌السلطنه) و خانوادۀ علاء بوده است (بامداد، 3 / 286). او در 1298 ق درگذشت و در زاویۀ حرم حضرت عبدالعظیم حسنی به خاک سپرده شد (امینی، مقدمه بر، 5).

مآخذ

آدمیت، فریدون، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران، 1355 ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نـوایی و هاشم محدث، تهران، 1367 ش؛ امینـی، علـی، بیست سال بعد از امیرکبیر، بـه کـوشش فضل‌الله گرکانی، تهران، 1358 ش؛ همو، مقدمه بر سفرنامۀ امین الدوله، به کوشش اسلام کاظمیه، تهران، 1354 ش؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، 1347 ش؛ بهار، محمدتقی، سبک‌شناسی، تهران، 1381 ش؛ شیبانی، ابراهیم، منتخب التواریخ، تهران، 1366 ش؛ فراگنر، برت گ.، خاطرات‌نویسی ایرانیان، ترجمۀ مجید جلیلوند رضایی، تهران، 1377 ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1341 ش؛ معصوم علیشاه، محمد معصوم، طرائق الحقائق، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 1345 ش؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، 1362 ش؛ نفیسی، سعید، مقدمه بر «رسالۀ مجدیۀ» محمد مجدالملک سینکی، بیست سال بعد از امیرکبیر (نک‌ : هم‌ ، امینی).

علی‌محمد مرادیان منفرد