آقا هدایت خزانه، کوچه

نویسنده (ها) : امیرحسین مرادخانی

آخرین بروز رسانی : جمعه 1 دی 1402

آقا هدایت خزانه، کوچه \kūče-ye āqā hedāyat-e xazāne\، کوچه‌ای واقع در محلۀ چاله‌میدان در تهران عهد ناصری.
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از دارالخلافۀ تهران، که در 1309 ق/ 1892 م، به چاپ رسیده است، کوچۀ آقا هدایت خـزانـه]دار؟[، بـا جهت شمـال شرقی ـ جنوب غربی در قسمت شمالی محلۀ چاله‌میدان و جنوب شرقی امامزاده یحیى جانمایی شده است. در نقشۀ یادشده، این کوچه از شمال به کوچۀ صغیرها ــ که در جنوب محلۀ بـاغ پسته بیک واقع است ــ و از جنوب به کوچۀ چاپخـانه می‌رسد که با جهتی غربی ـ شرقی، کوچۀ آقا هدایت خزانه را قطع می‌کند. در محل این تقاطع، راسته‌بازاری کوچک نیز جانمایی شده است (نک‌ : اطلس ... ، 82-83).
کوچۀ آقا هدایت خزانه در محدوده‌ای جانمایی شده است که به‌واسطۀ واقع‌بودن در محدودۀ حصار شاه‌تهماسبی، به‌ویژه به‌سبب هم‌جواری با بقعۀ امامزاده یحیى، از قدیم‌ترین نقاط و محله‌های تهران قدیم محسوب می‌شود. در «نقشۀ کرشیش» از تهران عهد ناصری که در 1275 ق/ 1859 م، به چاپ رسیده، از کوچۀ آقا هدایت خزانه نامی برده نشده است؛ ولی آرایش کوچه به همان شکلی که در «نقشۀ نجم‌الدوله» دیده می‌شود، در «نقشۀ کرشیش» نیز ترسیم شده است. نام سراسر این کوچه، که در جانب شرقی امامزاده یحیى و جنوب غربی محلۀ بـاغ پسته بیک جانمایی شده، کوچۀ صغیران است (نک‌ : همان، 46-47).
در «نقشۀ نجم‌الدوله»، که مربوط به سالهای پس از تخریب حصار شاه‌تهماسبی در 1284 ق است، در محدودۀ مورد نظر محلی دقیق برای کوچۀ صغیرها در نظر گرفته نشده است، و تنها با تطبیق دو نقشۀ کرشیش و نجم‌الدوله می‌توان گفت که کوچۀ صغیرها در امتداد کوچۀ آقا هدایت خزانه به‌سمت شمال کشیده شده است؛ چه، این همان کوچه‌ای است که در «نقشۀ کرشیش» با نام کوچۀ صغیران آمده است (نک‌ : همان، 46، 83). با بررسی «نقشۀ برزین» از تهران، که در 1268 ق/ 1852 م به چاپ رسیده است، محدودۀ مورد نظر ترسیم شده، ولی معلوم است کوچه‌های حوالی امامزاده یحیى هنوز شکل نگرفته‌اند و در جانب شرقی امامزاده یحیى هیچ کوچه‌ای ترسیم نشده است (نک‌ : همان، 30).
کوچۀ آقا هدایت خزانه، منسوب به آقا هدایت / میرزا هدایت مستوفی قزوینی است که تحویلدار کل خزانۀ مبارکه بوده است. او در زمان سلطنت ناصرالدین شاه به این سمت گمارده شده بود. آقا هدایت به‌واسطۀ خویشاوندی با آقا محمدعلی صراف، که در خزانه، تحویلدار بود، به خزانه راه یافت و پس از وی نیز برادرش آقا غلامحسین قزوینی بر این منصب نشست (بامداد، 3/ 2؛ اعتمادالسلطنه، 382، 391). دربارۀ تاریخ تولد و وفات آقا هدایت چیزی نمی‌دانیم. اعتمادالسلطنه در المآثر و الآثار، نام وی را در زمرۀ تحویلداران خزانۀ عامرۀ دولت قاهره ذکر کرده است (ص 49)؛ همچنین به‌سبب آنکه این کوچه به نام وی موسوم شده است، احتمال آن می‌رود که آقا هدایت در این کوچه منزل داشته است.
بنابر «نقشۀ نجم‌الدوله»، کوچۀ آقا هدایت خزانه را اگر از جنوب به شمال، از تقاطع کوچۀ چاپخانه تا نخستین پیچ کوچه به‌سمت غرب در نظر بگیریم، از انتهای پیچ به جانب شمال، کوچۀ صغیرها آغاز می‌شود که تا اندکی بالاتر از ورودی شرقی امامزاده یحیى امتداد دارد. در اواسط کوچۀ آقا هدایت خزانه، دو کوچۀ بن‌بست به جانب شرق منشعب شده‌اند.
نام کوچۀ آقا هدایت خزانه در نقشۀ تهرانِ سال 1351 ش، کوچۀ بهشتی ذکر شده که از شمال به کوچۀ صغیرها، و از جنوب به کوچۀ صاحب‌الدیوان (چاپخانه در «نقشۀ نجم‌الدوله») و خیابان بوذرجمهری محدود است (نک‌ : اطلس، 294).
در نقشه‌های کنونی (1396 ش) شهر تهران، نام کوچۀ آقا هدایت خزانه به کوچۀ شهید حیدر گوشی تغییر پیدا کرده، که از شمال به کوچۀ شهید غلامرضا عرب‌زاده، و از جنوب به کوچۀ شهید حمید متین‌نژاد محدود است. نام دو کوچۀ بن‌بست نیز که در «نقشۀ نجم‌الدوله» بدون آوردن نام جانمایی شده است، در نقشه‌های کنونی تهران به‌ترتیب از شمال به جنوب، کوچۀ قانع و کوچۀ گلها نام دارد (نقشه ... ).

مآخذ

اطلس تهران قدیم؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران، ج 1)، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1374 ش؛ بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری، تهران، 1347 ش؛ نقشۀ تهران.

امیرحسین مرادخانی