آگاهی

نویسنده (ها) : امیرحسین مرادخانی

آخرین بروز رسانی : جمعه 1 دی 1402

آگاهی \āgāhī\، محله‌ای واقع در جنوب مرکزی تهران، در ناحیۀ 4 منطقۀ 11 شهرداری.
محلۀ آگاهی از شمال، به خیابان مولوی حدفاصل چهارراه وحدت اسلامی (شاهپور سابق) تا میدان رازی (گمرک سابق)؛ از شرق، به خیابان وحدت اسلامی حدفاصل چهارراه وحدت اسلامی تا خیابان مختاری؛ از جنوب، به خیابان مختاری حدفاصل خیابان وحدت اسلامی تا خیابان کارگر جنوبی (سی‌متری سابق)؛ و از غرب، به خیابان کارگر جنوبی حدفاصل خیابان مختاری تا میدان رازی محدود است (نک‌ : نقشه ... ).
محلۀ یادشده همچنین از شمال به محلۀ قلمستان، از شرق به محلۀ خانی‌آباد در منطقۀ 12 شهرداری، از جنوب به محلۀ راه‌آهن، و از غرب به محلۀ انبار نفت محدود است (نک‌ : همان؛ «نقشه ... »، بش‌ ).
محدوده‌ای که امروزه محلۀ آگاهی در آن واقع است، تا پیش از برچیده‌شدن حصار شاه‌تهماسبی در 1284 ق/ 1867 م، بیرون از حصار تهران واقع بود و در مجاورت ضلع جنوب غربی تهران قدیم، در اراضی بایری پایین‌تر از دروازه‌قزوین جای داشت (نک‌ : اطلس ... ، 48). در همـان سال، به دستور ناصرالدین شاه حصاری جدید بر گرد تهران کشیده، و بر وسعت شهر افزوده شد. محدودۀ تهران برپایۀ حصار ناصری، از غرب تا خیابان کارگر کنونی امتداد یافت و بدین‌ترتیب، زمینهایی که بعدها محلۀ آگاهی در آن شکل گرفت، به بخشی از زمینهای درون حصار جدید تهران بدل شد (نک‌ : ادامۀ مقاله).
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از تهران، که در 1309 ق/ 1892 م، به چاپ رسیده است، این زمینها با نام «اراضی متعلق به وزیر»، «مزرعۀ متعلق به وزیر» و «سبزی‌کاری وزیر»، در منتهاالیه جنوب غربی تهران، درون حصار ناصری جـانمایی شده است (نک‌ : اطلس، 92). منظور از وزیر در این نقشه میرزا عیسى، وزیر دارالخلافۀ تهران است. وی به‌همراه میرزا یوسف مستوفی‌الممالک، مأمور کندن خندق جدید تهران شدند. قرار بر این بود تا در برابر هزینه‌های کندن خندق جدید، که این دو تقبل کرده بودند، تکه‌زمینهایی بایر که داخل حصار جدید شهر قرار می‌گرفت، به آنان تعلق گیرد (نک‌ : اعتمادالسلطنه، 285). زمینهای محلۀ آگاهی نیز از جملۀ زمینهایی بود که به میرزا عیسای وزیر تعلق گرفت. برپایۀ «نقشۀ نجم‌الدوله»، این زمینها از شمال، به خیابان دروازه‌گمرک؛ از شرق، به خیابان دروازۀ ‌خانی‌آباد؛ از جنوب، به ضلع جنوبی خندق؛ و از غرب، به ضلع غربی خندق و دروازه‌گمرک محدود می‌شد (نک‌ : اطلس، همانجا)؛ محدوده‌ای که منطبق با محلۀ آگاهی کنونی است.
در زمان ترسیم «نقشۀ نجم‌الدوله»، اراضی عیسى خان وزیر یکپارچه بوده است و اثری از کوچه و خیابان در آن دیده نمی‌شود (نک‌ : همانجـا). در نقشه‌ای از تهران که ناشری آلمانی آن را در 1332 ق/ 1914 م در پنجمین سال سلطنت احمد شاه قاجار چاپ کرد، این اراضی همچنان بایر و فاقد بافت مسکونی بوده است (نک‌ : همان، 134).
در سال 1304 ش/ 1925 م، مقارن با نخستین سال سلطنت رضا شاه پهلوی، نقشه‌ای موسوم به «نقشۀ نمایش مدارس»، برحسب دستور ادارۀ تفتیش وزارت معارف ترسیم شد که در آن، مدرسه‌های فلاحت (بعدها شاهپور)، بنات رهرویه و حکیم نظامی در شمال و شمال شرقی اراضی متعلق به عیسى ‌خان وزیر و در مجاورت خیابانهای خـانی‌آبـاد و گمرک جانمـایی شده است (نک‌ : تعلیم ... ، ضمیمه).
در سال 1309 ش مصادف با پنجمین سال سلطنت رضا شاه پهلوی، نقشه‌ای جدید از تهران کشیده شد که طبق آن، اراضی عیسى خان وزیر دستخوش تغییراتی چند شد؛ خیابان مدرسۀ فلاحت از جنوب به شمـال ــ از محل خندق تا خیابان گمرک ــ و خیابان پهلوی (ولیعصر کنونی) نیز از جنوب به شمال کشیده شده است. افزون‌برآن، خیابان مختارالسلطنه (منسوب به کریم خان مختارالسلطنه از وزیران نظمیۀ دارالخلافۀ تهران در دورۀ قاجار)، که بعدها به خیابان مختاری مشهور شد، غرب و شرق این اراضی را به هم متصل می‌کند. افزون‌برآن، ادارۀ گمرک در مجاورت خیابان مدرسۀ فلاحت جانمـایی شده است (نک‌ : اطلس، 164). تا این زمان، حصار ناصری هنوز برگرد تهران وجود داشت، تااینکه در 1311 ش/ 1932 م، این حصار برچیده شد و وسعت تهران به‌تدریج افزون گشت.
در سال 1316 ش/ 1937 م، نقشۀ طرح مصوب توسعۀ تهران ترسیم شد، که در آن، توسعۀ شهر مشهود است. این نقشه نشان می‌دهد که اراضی و مزرعۀ عیسى خان وزیر تخریب شده، و کوچه و خیابان‌کشیهای بسیاری در آن به انجـام رسیده، یا در دست انجام بوده است (نک‌ : همـان، 170). محدودۀ محلۀ کنونی آگـاهی در این دوره به‌عنوان بخشی از محلۀ امیریه و منیریه، به منطقه‌ای اعیان‌نشین تبدیل شده بود که بسیاری از رجال صاحب‌منصب حکومت در آن سکونت داشتند («تاریخچه»، بش‌ ).
در نقشۀ راهنمای تهران و اطراف آن، ترسیم‌شده در 1323 ش/ 1944 م، در خیابان شاهپور و در محل ادارۀ گمرک، ادارۀ ژاندارمری جانمایی شده است (نک‌ : اطلس، 194). بر این اساس می‌توان گفت که هستۀ اولیۀ تشکیلات ژاندارمری (بعدها آگاهی) که در اواخر عهد قاجار شکل گرفته بود، در دورۀ پهلوی اول و در دهۀ 1310 ش کامل و مستقل شد.
در نقشۀ ترسیمی از تهران در حدود سال 1347 ش/ 1968 م، از محدودۀ مذکور با عنوان محوطۀ پادگان ژاندارمری کل کشور نام برده شده است (نک‌ : همان، 273).
بافت جمعیتی محدودۀ یادشده که بعدها به محلۀ آگاهی مشهور شد، متشکل از بازاریها، فرماندهان ارتش، شهربانی و ژاندارمری بوده است، اما امروزه (1395 ش) به محل سکونت قشر متوسط جامعه بدل شده است و ساکنان آن بیشتر آذریها، فراهانیها و قره‌قانیها هستند. تا پیش از انقلاب اسلامی در 1357 ش/ 1979 م، ارمنیان نیز در این محله ساکن بوده‌اند؛ اما پس از پیروزی انقلاب از شمار آنان کاسته شد («تاریخچه»، بش‌ ). از بناهای قدیم در این محله می‌توان از ادارۀ آگاهی، مسجد ایروانی، میدان گمرک، بیمارستان پارسا و گاراژ اتوتوکل نام برد.
مسجد ایروانی تا پیش از احداث آن در 1325 ش/ 1946 م، باغچه‌ای متعلق به حاج لطفعلی بود، که در آن نهال برای فروش پرورش می‌داد. وی بخشی از این باغچه را وقف مسجد کرد و شماری از صنف لولافروشان به اتفاق دو فرد تبریزی در خرید زمین و ساخت مسجد، قدم پیش نهادند و با کمک آیت‌الله ایروانی، که در پشت این باغچه منزل داشت، آن را ساختند. سقاخانه‌ای نیز در کوچۀ لشکری‌نژاد واقع در «خیابان افرادی» وجود دارد که تاریخ ساختش، 1328 ش ذکر شده است.
از افراد مشهور ساکن در این محله می‌توان از پهلوان محمود فرج تبریزی (ز 1298 ش)، احمد حسین پهلوان، دکتر سور راهی و دکتر امین صادقیه (مؤسس بیمارستان پارسا) نام برد (نک‌ : همانجا).
محلۀ آگاهی اکنون به‌سبب قرارگرفتن در محدودۀ اصلی طرح ترافیک از یک‌سو، و یک‌طرفه‌شدن خیابانهای اصلی آن از سوی دیگر، در مرزهای محله، شاهد بار ترافیکی سنگینی است. خیابانهای اصلی محلۀ آگاهی عبارت‌اند از: مولوی، کارگر جنوبی، وحدت اسلامی، شوش و مختاری. دو میدان اصلی محله نیز راه‌آهن و گمرک‌اند (نک‌ : نقشه). از کمبودهـای محلۀ آگـاهی، نبود فضای سبز و فضاهای تفریحی و ورزشی است.

مآخذ

اطلس تهران قدیم؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، صدر التواریخ، به کوشش محمد مشیری، تهران، 1349 ش؛ «تاریخچۀ محلۀ آگاهی»، «نقشۀ محلۀ آگاهی»، آگاهی (مل‌ )؛ تعلیم و تربیت، تهران، 1304 ش، س 1، شم‌ ‌8- 9؛ نقشۀ راهنمـای منطقۀ 11 تهران، گیتاشناسی، تهران، 1393 ش؛ نیز:

Agahi, www.agahi.mytehran.ir.
امیرحسین مرادخانی