17- [در جنگ بدر] نه شما، بلكه خدا دشمنان را كشت، و [اى رسول] آن گاه كه [تير به سوى آنها] انداختى، نه تو، بلكه خدا انداخت، تا [دشمن را مرعوب] و مؤمنان را با آزمونى نيكو از جانب خويش آزمايش كند [1]، كه خدا شنوايى داناست. 18- [خواست خدا] اين است و خدا نيرنگ انكارورزان را سست [و بىاثر] خواهد كرد. 19- [شما مؤمنان سست عنصر] اگر خواهان پيروزى هستيد، اينك پيروزى شما فرا رسيد؛ و اگر [از مخالفت با رسول] خوددارى كنيد، به نفع شماست؛ و اگر [به مخالفت] بازگرديد، ما هم باز خواهيم گشت [و شما را گرفتار دشمن خواهيم كرد]؛ و هرگز گروه شما اگر چه انبوه باشد، به حالتان سودمند نخواهد بود؛ بىگمان خدا با مؤمنان [راستين] است. 20- اى مؤمنان، از خدا و پيامبرش اطاعت كنيد و در حالى كه [كلام خدا را از پيامبر] مىشنويد، از او روى برمتابيد. 21- و همچون كسانى نباشيد كه [بىتوجه] گفتند: [پيام حق را] شنيديم، در حالى كه نمىشنوند [2]، 22- بدترين موجودات زنده در نظر خدا كسانى هستند كه [در مقابل حق] كر و گنگ و فاقد دركند. 23- اگر خدا خيرى در [نهاد] آنها سراغ داشت، به آنان گوش شنوا مىداد؛ و اگر هم شنواشان مىساخت، باز به حال اعراض روى بر مىتافتند. 24- اى مؤمنان، چون [پيامبر از جانب خدا] شما را به پيامى حيات بخش [3] فرا مىخواند، خدا و پيامبر را اجابت كنيد؛ و بدانيد كه خدا ميان انسان و قلبش حايل مىگردد [به گونهاى كه از اسرار همه آگاه است] [4]؛ و [آگاه باشيد كه] به پيشگاه او احضار [5] خواهيد شد. 25- بپرهيزيد از فتنهاى كه تنها دامن ستمگرانتان را نخواهد گرفت [بلكه افرادى را هم كه در مقابل ظلم، سكوت يا تأييد مىكنند، فرا مىگيرد]؛ و آگاه باشيد كه خدا سخت كيفر است. [1]- با بخش آخر آيه 168 اعراف (7) مقايسه فرماييد. [2]- مصداق آنها در آيه 16 محمد (47) آمده است. [3]- به آيه 122 انعام (6) و 97 نحل (16) توجه فرماييد. [4]- اين قسمت از آيه، همان معنى و مفهوم بخش انتهايى آيه 16 ق (50) را دارد. [5]- براى توجيه ترجمه «حشر» به بخش آخر آيه 61 قصص (28) توجه فرماييد.