16- بگو: اگر از مرگ يا كشته شدن فرار مىكنيد، هرگز سودى به حالتان نخواهد داشت و در آن صورت، جز اندك زمانى [از زندگى] بهرهمند نخواهيد شد [1]. 17- بگو: اگر خدا مصيبت يا رحمتى براى شما اراده كند، چه كسى قادر است شما را در برابر او حفظ كند؛ و براى خود در برابر خدا هيچ كارساز و ياورى نخواهند يافت [2]. 18- خدا از حال آنها كه از بين شما [در مورد جنگ] كارشكنى مىكنند و نيز كسانى كه به برادران خود مىگويند: به ما بپيونديد، آگاه است؛ [آنها مردمى ضعيفند] و جز اندكى به كارزار نمىآيند. 19- در حالى كه نسبت به شما بخل مىورزند؛ و چون ترس [جنگ] فرا رسد، مىبينى [چنان] به تو مىنگرند كه چشمانشان [از ترس در حدقه] مىچرخد؛ همچون كسى كه از [سختى] مرگ دستخوش بيهوشى شده باشد؛ و هنگامى كه [بحران و] ترس فرو نشست- در حالى كه نسبت به غنايم حرص مىورزند- با زبانهاى تند خود شما را مورد طعن قرار مىدهند؛ آنها ايمان نياوردهاند و خدا [هم] تلاششان را بر باد داد [3]؛ و اين بر خدا آسان است. 20- مىپندارند هنوز [لشگريان] احزاب [از اطراف مدينه] نرفتهاند؛ و اگر بازآيند [اين دورويان] دوست دارند در ميان باديه نشينان [4] [پنهان] باشند [و از آنجا] جوياى اخبار [درگيرى] شما شوند، و اگر هم در ميان [سپاه] شما بودند، جز اندكى به جنگ نمىپرداختند. 21- در [روش] پيامبر خدا سرمشق نيكويى براى شماست، [يعنى] براى كسى كه به خدا و روز واپسين اميد دارد و خدا را فراوان ياد كند. 22- و چون مؤمنان [راستين، سپاه دشمن در جنگ] احزاب را [به چشم] ديدند، گفتند: اين [بحران و پيروزى نهايىاش] همان است كه خدا و پيامبرش به ما وعده دادهاند و راست گفتهاند [5]، و [مشاهده انبوه دشمن] جز بر ايمان و تسليمشان [در مقابل اراده خدا] نيفزود. [1]- به بخش اول آيه 78 نساء (4) توجه فرماييد. [2]- مفهوم آيه به بيان ديگر در آيات 107 يونس (10) و 2 فاطر (35) آمده است. [3]- به آيه 23 فرقان (25) و نيز به مثالهايى در اين زمينه در آيات 18 ابراهيم (14) و 39 نور (24) توجه فرماييد. [4]- به زيرنويس آيه 90 توبه (9) مراجعه فرماييد. [5]- اشاره به موضوع آيه 214 بقره (2) است.