الف- تقيّه‌

پنهانكارى- كه همان مفهوم تقيّه است- به عنوان يك استراتژى مبارزاتى در رويارويى با دستگاه خلافت، در زندگى سياسى امام كاظم (ع) جايگاه ويژه‌اى داشت.

زيرا در دوران امامت آن حضرت، بنى‌عباس همه نيرو و توان خود را براى نابودى شيعيان و محو مكتب ا هل‌بيت (ع) به كار گرفته بودند و امام (ع) براى حفظ جمع شيعه و ميراث امامت ناگزير از «تقيّه» بود. معمربن خلّاد مى‌گويد: از امام كاظم (ع) درباره قيام براى واليان [1] (جور) پرسيدم: فرمود: ابوجعفر (ع) فرموده است:

«التَّقِيَّةُ مِنْ دِينى‌ وَ دِينِ آبائى‌، وَ لا ايمانَ لِمَنْ لا تَقِيَّةَ لَهُ.» [2]

تقيّه آيين من و پدران من است و كسى كه به وظيفه تقيّه عمل نكند ايمان ندارد.

امام (ع) گاهى به خاطر رعايت اصل تقيه پاسخ نامه ياران خود را ماهها به تأخير مى‌انداخت. على‌بن سويد مى‌گويد: زمانى كه امام كاظم (ع) در زندان بود براى او نامه نوشتم و از مسائل زيادى از وى سؤال كردم. امام (ع) چندين ماه پاسخ را به تأخير انداخت سپس جواب آن را داد.

در پاسخ امام (ع) به علت تأخير اشاره شده و آمده است: «تو از امورى پرسيده‌اى كه مى‌بايد پوشيده و مكتوم بمانند و تو نسبت به آنها مأمور به تقيّه هستى، ولى اينك كه (شرايط تغيير كرده) و سلطنت جباران منقضى شده است پاسخ سؤالات تو را خواهم‌داد.» [3]

گاهى نيز كه مى‌دانست نامه به دست مأموران مى‌افتد مضمون آن را به گونه‌اى مى‌نوشت كه با سياستهاى نظام حاكم توافق داشته باشد. به عنوان نمونه در پاسخ به نامه يحيى‌بن عبداللَّه‌بن حسن، او را از نافرمانى خليفه برحذر داشت و تشويق به نيكى و پيروى از او نمود.

[1] - منظور از قيام براى واليان يعنى ايستادن در نزد ايشان به عنوان تعظيم، يا حركت كردن پيش پاى آنان، به هنگام ورودشان به مجلس يا عبور آنان. احتمال مى‌رود منظور از قيام، قيام به امور واليان و همكارى با آنان باشد، ولى معناى اول مناسبتر است (ر. ك: بحارالانوار، ج 72، ص 431)

[2] - بحارالانوار، ج 72، ص 431؛ وسائل الشيعه، ج 11، ص 460 و كافى، ج 2، ص 219.

[3] - براى آگاهى از تفصيل نامۀ امام (ع) رجوع كنيد به معادن الحكمة، ج 2، ص 137-141.