ظاهر شيعه شده بود. از اوايل و اواخر زندگى وى اطلاعى در دست نيست. [1]

به احتمال قوى او يك جاسوس كار كشته انگليس و وهابى مسلك بوده است و قصد داشته از طريق بت ساختن خود، هر چه بيشتر به تفرقه جامعه دامن بزند. شكنجه مجتهد كرمانى به خاطر انجام يك وظيفه شرعى، ناراحتى مردم و علما را افزون ساخت.

دو حادثه مزبور و چند حادثه ديگر از اين دست كه به طور عمده، غيرت اسلامى و دينى مردم را لگد مال مى‌كردند، سبب شد تا مردم در سايه رهبرى چند روحانى بزرگ، نهضت موسوم به مشروطيت را آغاز كنند و در سال 1285 موفق به تشكيل مجلس شوند.

نهضت مشروطيت، در نيمه راه توسط تعدادى از غربزدگان به انحراف كشيده شد و سرانجام به دست آنان، تغيير ماهيّت داد و به جاى آنكه گرهى از مشكلات بگشايد، گره‌هاى جديدى آفريد. رهبران روحانى مردم نيز با مشاهده تغيير مزبور يا كناره گيرى كردند [2] يا ترور شدند [3] و يا آنقدر براى اسلامى ماندن نهضت تلاش كردند كه شهادت بر چوبه دار را پذيرا شدند. [4] بر اين اساس جناحهاى سياسى نهضت مشروطيت در قالب دو جناح عمده مذهبيها و غير مذهبيها بررسى مى‌شود.

مذهبيها و نهضت مشروطه‌

گفتيم منشاء پيدايش نهضت، بيشتر مسائل مذهبى و دينى بود. از اين رو، رهبرى نهضت در اوايل كار به طور كامل توسط روحانيت انجام مى‌شد. سه روحانى بزرگ: آية اللّه شيخ فضل اللّه نورى، آية اللّه بهبهانى و آية اللّه طباطبائى به همراه تعدادى ديگر از علما و وعّاظ مردم را بگونه مؤثرى هدايت مى‌كردند. آنها اين هدايت را تا زمان پيروزى مشروطه اوّل ادامه دادند. [5]

[1] مقدمة فکرِی نهضت مشروطِیت، علِی اکبر ولاِیتِی، ص 153 ـ 157، چاپ چهارم، دفتر نشر فرهنگ اسلامِی، تهران، 1366.

[2] به عنوان مثال مِی‌توان از مجتهد بزرگ مقِیم نجف آقاِی نائِینِی ِیاد نمود که کتابِی در تأئِید مشروطِیت نوشت و زمانِی که انحراف مشروطِیت را متوجه شد، به جمع‌آورِی نسخه‌هاِی باقِیماندة کتاب خود پرداخت. (نگاه کنِید به چند صفحه بعد.)

[3] مثل آِیة الله بهبهانِی.

[4] مانند شهِید شِیخ فضل الله نورِی.

[5] تارِیخ معاصر اِیران، سال سوم دبِیرستان، ص 70 ـ 79 و ص 95.