چند روز پس از اشغال ايران در سال 1320 توسط شوروى و انگليس و تبعيد رضا خان به آفريقاى جنوبى، حزب توده ايران به طور رسمى در تاريخ 7/ 7/ 1320 به دستور روسها تشكيل شد. [1]

2- رشد: زمان حضور نظامى شوروى در ايران، عيد حزب توده بود. در اين مدت حزب توده گسترش فروانى يافت. ليكن پس از خروج شوروى از ايران در سال 1324 و شكست كمونيست‌هاى جدايى‌طلب آذربايجان از قواى دولت‌مركزى در همان سال، ازاهميت حزب توده كاسته شد و با ترور ناموفق شاه معدوم در 15/ 11/ 1327 كه به حزب توده نسبت داده شد، رشد حزب متوقف گرديد و سران حزب، يا فرار كردند، يا دستگير شدند.

حزب توده در دوران اقتدار دكتر مصدق، (سالهاى 32- 1330) دوباره فعال شد. مصدّق از گسترش فعاليت حزب توده ابراز خرسندى كرد، زيرا به عقيده او، چنين كارى مى‌توانست سبب شود تا آمريكا و انگليس در جريان مذاكرات نفت، به خاطر ترس از گسترش كمونيسم امتيازات بيشترى به او بدهند.

آمريكائيها و انگليسيها، عدّه‌اى از اوباش تهران را اجير كردند تا به هوادارى از حزب توده شعار دهند. هدف از اين كار، ترساندن مردم مسلمان ايران از گسترش كمونيسم بود. وقتى مردم از گسترش كمونيسم ترسيدند، پشتوانه مردمى حكومت مصدق از بين مى‌رود و به راحتى با يك كودتا مى‌شود او را از قدرت به زير آورد. [2]

حكومت مصدق، در 28 مرداد 1332 با كودتايى تنظيم شده از سوى «سيا» سرنگون شد.

حزب توده سعى كرد در ارتش نفوذ بيشترى پيدا كند. اين تلاشها، چند ماه بعد، به لو رفتن شبكه نفوذى حزب توده در ارتش منجر شد و صدها تن از نفوذى‌هاى حزب بازداشت شدند. تعدادى از آنان اعدام شدند و تعدادى ديگر پس از ابراز تنفّر از حزب توده در روزنامه‌هاى رسمى مورد عفو قرار گرفتند. پس از اين جريان رشد حزب متوقف شده و تا زمان پيروزى انقلاب اسلامى، فعاليت چشمگيرى نداشت.

[1] برداشت به همراه برخِی اضافات از: کژ راهه: خاطراتِی از تارِیخ حزب توده، احسان طبرِی، ص 13 ـ 45، انتشارات امِیر کبِیر، 1366.

[2] کژ راهه، ص 25 ـ 41.