نهضت آزادى ايران به لحاظ اينكه پس از پيروزى انقلاب اسلامى براى مدّتى قدرت را در اختيار داشت و پس از كناره‌گيرى نيز به عنوان يك حزب مخالف، توجه راديوهاى بيگانه را به خود جلب كرد و نيز به دليل برخى از موضعگيريهاى سياسى خود، سر و صداى زيادى بر پا كرد. اين حزب را طى پاسخ به پرسشهاى چه زمانى؟ چه كسانى؟ چگونه؟ و چرا؟ بررسى خواهيم كرد.

چه زمانى؟

1- تولّد: نهضت آزادى در سال 1340 و در شرايطى متولد شد كه كندى بتازگى به رياست جمهورى آمريكا رسيده بود. وى براى آنكه در مقابل تبليغات كمونيستها مبنى بر دفاع از حقوق كارگران، دستاويزى داشته باشد، به تبليغ آزادى و حقوق بشر پرداخت. شاه ايران به عنوان يك نوكر آمريكا، مجبور به تبعيت از سياست وى شد و مقدارى آزادى سياسى ظاهرى به عوامل كنترل شده خويش و يا عواملى كه مى‌تواند آنها را تحت كنترل داشته باشد، اعطا كرد. از سوى ديگر، برگزارى با شكوه مراسم ختم آية اللّه العظمى بروجردى و آية اللّه كاشانى در سال 1340، اوجگيرى تبليغات اتحاد اسلام به خاطر مبارزه در برابر دشمن مشترك (كمونيستها كه به شدّت در حال رشد بودند.) و تلاشهاى برخى علماى دين، گرايشهاى دينى را در جامعه تقويت مى‌كرد.

2- رشد: نهضت آزادى در يكى دو سال اوّل رشد كمى داشت. با شروع مجدّد فضاى اختناق شاهى، از اين رشد كم هم كاسته شد و برخى از اعضا، خود به تشكيل سازمانهاى ديگرى مثل سازمان منافقين مبادرت كردند. در سال 1356 با روى كار آمدن كارتر در آمريكا، باز هم شاه مجبور شد مقدارى آزادى سياسى بدهد. نهضت آزادى با استفاده از فرصت، مقدارى رشد كرد. در آخرين روزهاى باقى مانده از رژيم پهلوى به دليل انتصاب رهبر نهضت آزادى، در سمت دولت موقت از سوى امام خمينى، نهضت آزادى گسترش بيشترى يافت. اين رشد با سقوط بنى‌صدر كاهش يافت و به تدريج نهضت آزادى رو به سوى مرگ حركت كرد.

3- مرگ: به دنبال ملاقات خود سرانه بازرگان (رهبر نهضت آزادى و نخست وزير