دولت‌ موقت) با يكى از مقامات بلند پايه آمريكا و در پى افشاى اسناد جاسوسى برخى از مقامات دولت موقت و اعضاى نهضت آزادى براى آمريكا، يكباره از موقعيّت نهضت آزادى به مقدار زيادى كاسته شد و بازرگان استعفا داد.

نهضت آزادى در دوران جنگ تحميلى، بويژه پس از آزادى خرمشهر، با ادامه جنگ مخالفت كرد و بر خلاف دستورات صريح امام خمينى و خواست مردم، خواهان صلح گرديد. مخالفت آنان با نظر امام اثر منفى زيادى بر تشكيلات آنان گذاشت و آبرويشان را برد.

نهضت آزادى، پس از مدتّى سعى كرد تا با نزديك شدن به آقاى منتظرى و جلب نظر موافق او، بتواند پس از امام خمينى، مجدّداً قدرت را به دست گيرد؛ اين حركت نهضت نيز با روشن بينى و آينده نگرى خاص امام خمينى كه در عزل آقاى منتظرى تبلور يافت، ناكام ماند. بدين ترتيب مرگ نهضت آزادى در صحنه سياسى تحقق يافت، گر چه در عمل هنوز نفس مى‌كشد و هر از چند گاه، اعلاميه‌اى صادر مى‌كند.

چه كسانى؟

1- بنيانگذاران: اعضاى هيأت مؤسس در حدود 42 نفر بودند كه مهمترين آنان عبارت بودند از مرحوم حاج سيد محمود طالقانى، حاج سيد ابوالفضل زنجانى، مهندس مهدى بازرگان، دكتر يد ... سحابى، منصور عطايى، حسن نزيه و رحيم عطايى. [1]

2- رهبران: رهبران عمده نهضت آزادى عبارتند از: مهدى بازرگان، يد ... سبحانى و

[1] خط سازش، ج 1، ص 23. نام حجج اسلام حاج سِید محمود طالقانِی و حاج سِید ابوالفضل زنجانِی در مِیان مؤسسِین نهضت آزادِی به چشم مِی‌خورد که در اِین رابطه به توضِیح نِیاز دارد.

مرحوم طالقانِی در سال 1340 روحانِی نسبتاً جوانِی بود که هنوز از نظر علمِی به آن حدِّی که عنوان آِیة اللّهِی اقتضا مِی‌کند نرسِیده بود. دوستِی و معاشرت فراوان او با بعضِی از سران نهضت آزادِی، پاِی اِیشان را به داخل آن مجموعه باز کرد. حضور اِیشان به عنوان سرپلِی بِین نهضت آزادِی و جامعه روحانِیت، بِیشتر از خصوصِیات شخصِی اِیشان براِی نهضت آزادِی مفِید بود و همِین مصلحت‌اندِیشِی هم به استمرار معاشرت با اِیشان و جذب و انجذاب طرفِین کمک کرد.

با مرور زمان و در سالهاِی نزدِیک به پِیروزِی انقلاب اسلامِی و در شرائطِی که مرحوم طالقانِی به همراه عدّه‌اِی دِیگر از علماِی اسلام در زندان ستمشاهِی بسر مِی‌بردند نام اِیشان و آقاِی منتظرِی با عناوِین «آِیة الله طالقانِی» و «آِیة الله منتظرِی» در اعلامِیه‌ها و سخنرانِیها درج شد.

صفاِی باطن و حسن اخلاق و پاکِی طِینت و خلوص مرحوم طالقانِی هم براِی اِیشان محبوبِیتِی خاص به وجود آورد و بر شهرت اِیشان افزود؛ هر چند گروههاِی سِیاسِی نظِیر نهضت آزادِی و منافقِین مِی‌کوشِیدند با تروِیج و تثبِیت موقعِیّت اجتماعِی اِیشان به بهره‌بردارِیهاِی سِیاسِی و گروهِی خود بپردازند.