(تسلّط بر ايران) مناسب ارزيابى كرده، به فكر مستعمره ديگرى افتاد. پيروزى انقلاب اكتبر روسيه، شكست رژيم تزارى و برقرارى نظام سوسياليستى و عقب نشينى نيروهاى آن كشور از ايران، شكست كامل آلمان و عثمانى در جنگ و تجزيه آنها و انزواى سياسى آمريكا، همه دست به دست هم داد تا انگلستان خود را بزرگترين فاتح جنگ و يكه تاز ميدان خاورميانه و آسيا بداند. به همين دليل تصميم گرفت از طريق يك قرارداد رسمى، ايران را براى هميشه تحت سلطه استعمارى [1] خود قرار دهد. [2]

براى انجام چنين كارى، زمينه داخلى نيز فراهم و در سال آخر جنگ «وثوق الدوله» به نخست وزيرى منصوب شده بود. وى كه سياستمدارى ضدروسى و طرفدار سرسخت انگلستان و به عبارت ديگر مهره دست نشانده انگليسيها بود؛ پس از پايان جنگ و در زمانى كه فاتحان بزرگ در پاريس مشغول تقسيم غنايم دولتهاى متّحد و شكست خورده بودند، در تهران بطور محرمانه با وزير مختار انگلستان يعنى ژنرال «سر پرسى كاكس» [3] مشغول مذاكره بود كه سرانجام منجر به امضاى قراردادى شد كه در تاريخ مشهور به قرارداد سال 1298 ه ش/ 1919 م، يا قرارداد وثوق الدوله- كاكس است. [4]

به موجب اين قرارداد كه شباهت زيادى به يك قرارداد تحت الحمايگى داشت، نظارت بر كليه امور نظامى، اقتصادى و مالى ايران بر عهده متخصصان و مستشاران انگليسى قرار گرفت و در مقابل دولت آن كشور متعهد شد كه استقلال و تماميت ارضى ايران را به رسميت شناخته، خسارات مادى وارد به ايران در زمان جنگ را جبران نمايد.

همچنين وامى در اختيار ايران گذاشته و در احداث راه آهن و تجديد نظر در تعرفه گمركى بطور يك جانبه اقدام كند. [5]

[1] - گفتنى است كه طراح اين سياست جديد انگلستان لُرد كُززُن وزير خارجه وقت انگلستان بود. وى قبل از آن به مدت هفت سال نايب السلطنه هندوستان بود.

[2] - تاريخ تحولات سياسى و روابط خارجى ايران، مدنى، ج 2، ص 316-314؛ اطلاعات سياسى - اقتصادى، سال پنجم، شماره 42-41؛ ص 8، (مقاله شيخ الاسلامى)

[3] - بيوگرافى وثوق الدوله و كاكس به طور كامل در صفحات 154-124 كتاب سيماى احمدشاه از جواد شيخ الاسلامى آمده است.

[4] - تاريخ روابط خارجى ايران، مهدوى، ص 201؛ اطلاعات سياسى - اقتصادى، سال ششم، شماره 54-53، ص 9؛ سيماى احمد شاه، شيخ الاسلامى، ص 214.

[5] - تاريخ روابط خارجى ايران در دورۀ اول مشروطه، ولايتى، ص 57-62؛ تاريخ روابط خارجى، مهدوى، ص 201.