مخالفتهاى شديد داخلى و خارجى سبب شد كه احمدشاه پس از مسافرت هشت ماهه به اروپا، وثوق الدوله را از نخست وزيرى عزل كرده، به جاى او حسن پيرنيا (مشيرالدوله) را به نخست وزيرى برگزيند. امّا وى نيز در زمان صدارت خود موفق به اجراى قرارداد نشد و اجراى آن همچنان مسكوب ماند تا اين كه در زمان نخست وزيرى سيدضياءالدين طباطبايى (كابينه سياه يا كودتا) با تلاشهاى مستمر و پيگير مرحوم آيت اللّه «سيد حسن مدرس» بطور رسمى لغو شده و به اطلاع انگلستان رسيد. [1]

تجاوز ارتش سرخ شوروى به گيلان‌

پس از قرارداد وثوق الدوله- كاكس، دومانع عمده براى تسلط كامل انگلستان در مناطق شمالى ايران و قفقاز وجود داشت. يكى از آنها نهضت جنگل به رهبرى «ميرزا كوچك خان جنگلى» بود كه چندين سال در مقابل متجاوزين روسيه تزارى و دولت مركزى ايران مبارزه كرده بود، و ديگرى نيروهاى انقلابى كمونيست بودند كه پس از انقلاب، مشغول سركوبى پس مانده هاى رژيم تزارى در روسيه بودند. دولت انگلستان علاوه بر تسلط ايران، در صدد بود كه منطقه قفقاز را نيز تحت سيطره خود داشته باشد. به همين دليل با حمايت از نيروهاى ضد انقلاب وابسته به رژيم تزارى سابق، و كمكهاى مادى و معنوى از طريق خاك ايران به آنها، قصد داشت سه جمهورى قفقاز (گرجستان، ارمنستان و آذربايجان) مستقل از اتحاد شوروى باشند. [2] امّا نيروهاى ارتش سرخ پس از مدتى توانستند نيروهاى ضد انقلابى وابسته به رژيم سابق آن كشور را به فرماندهى ژنرال «دنسترويل» انگليسى، شكست داده، جمهوريهاى سه گانه قفقاز را كه حكومت مستقل تشكيل داده بودند، به تصرف خود درآورند و چاههاى نفت آذربايجان را كه براى انگليسيها بسيار ارزشمند بود، در اختيار بگيرند. ضد انقلابيون شوروى پس از اين شكست با تجهيزات خود از طريق دريا به بندر انزلى عقب نشينى كرده و نيروهاى‌

[1] - تاريخ سياسى معاصر ايران، سيد جلال الدين مدنى، ج 1، ص 80-75؛ اطلاعات سياسى - اقتصادى، سال پنجم، شماره 42-41، ص 10-8، مقاله نظرى به كودتاى سوم اسفند 1299، جواد شيخ الاسلامى.

[2] - تاريخ روابط خارجى ايران، مهدوى، ص 202-200؛ تاريخ تحولات سياسى و روابط خارجى ايران، مدنى، ج 2، ص 360-343.