جنوب شرقى ايران را ارائه كردند. «محمد ساعد مراغه‌اى» كه در اين زمان به جاى «على سهيلى» نخست وزير ايران شده بود، بطور محرمانه با آنها وارد گفتگو شد.

چند ماه بعد دولت شوروى كه از اين مذاكرات آگاه شد يك هيأت سياسى به رياست «سرگئى كافتارادزه» به تهران اعزام نمود و خواستار واگذارى امتياز نفت شمال ايران به آن كشور شد. حزب توده ايران كه پس از سقوط رضاخان با استفاده از بقاياى 53 نفر [2] و با پشتيبانى دولت شوروى و نيروهاى اشغالگر آن كشور در ايران تشكيل شده بود، بشدت از درخواست آن كشور حمايت كرد و خواستار واگذارى نفت شمال به آنها شد. «ساعد» ضمن ردّ درخواست شورويها، مذاكرات محرمانه خود با شركتهاى غربى را طى نطقى در مجلس شوراى ملى فاش ساخت و گفت: در چنين شرايطى با واگذارى هر گونه امتيازى به بيگانگان مخالف است. شركتهاى نفتى آمريكايى و انگليسى نيز پس از آگاهى از درخواست شوروى و سخنان نخست وزير ايران، مذاكرات خود را قطع كردند.

دولت ساعد مراغه‌اى نيز تحت فشارهاى حزب توده و هواداران شوروى استعفا داد و «مرتضى قلى بيات»- سهام السلطان- جانشين او شد. [3]

در چنين وضعى كه كشور در اشغال بيگانگان بود ومجلس چهاردهم شوراى ملّى نيز به سه جناح طرفداران انگليس، شوروى و ملى گرا تقسيم شده بود، دكتر مصدق نماينده مردم تهران در مجلس ضمن ايراد يك سخنرانى درباره برنامه دولت «بيات»، طرحى با قيدى دو فوريت مبنى بر ممنوعيت مذاكره درباره واگذارى امتياز نفت تقديم مجلس كرد. اين طرح هر چند مورد مخالفت نمايندگان حزب توده در مجلس قرار گرفت. ولى بسرعت به تصويب اكثريت نمايندگان مجلس رسيد و مسأله نفت ايران وارد مرحله جديدى شد. [4]

[1] - در اواخر سلطنت رضاشاه گروهى از نيروى چپ كه بعدها به 53 نفر مشهور شدند عليه رژيم مبارزه مى‌كردند كه كشف شده ومتلاشى گرديد. در اين حادثه بعضى از اعضاى آنها اعدام، بعضى زندانى و بعضى ديگر توبه كردند كه پس از سقوط رضاشاه دوباره فعاليت خود را آغاز كرده وحزب توده را تشكيل دادند.

[2] - سياست خارجى ايران در دوران پهلوى، هوشنگ مهدوى، ص 93-91؛ تاريخ سياسى معاصر ايران، مدنى، ج 1، ص 144-143.

[3] - همان، ص 95-93؛ ايران و قدرتهاى بزرگ در جنگ جهانى دوم، ذوقى، ص 221-220.