پايان جنگ و بحران تخليه ايران‌

جنگى كه از پنج سال پيش در اروپا آغاز شده و شعله‌هاى آن به سراسر گيتى گسترش يافته بود، سرانجام در هيجدهم ارديبهشت 1324 ه. ش/ 1945 م، با شكست و تسليم بى قيد و شرط آلمان و امضاى سند متاركه جنگ توسط فرماندهان سه گانه ارتش آلمان و فرماندهان نظامى متّفقين در فرانسه به پايان رسيد.

چند روز پس از پايان جنگ، دولت ايران طى يادداشتى، ضمن تبريك پيروزى قواى متّفقين بر آلمان و متحدان او و بر اساس پيمان اتّحاد سه جانبه، خواستار تخليه خاك ايران از سوى نيروهاى نظامى سه دولت بزرگ شد. دولتهاى شوروى و انگلستان به يادداشت ايران جوابى ندادند، امّا فرماندهى نيروهاى آمريكايى در ايران، با انتشار اعلاميه‌اى، متذكر شد كه تخليه ايران بتدريج صورت خواهد گرفت. [1]

در كنفرانس پُتسدام [2] كه بعد از پيروزى متّفقين و با شركت سران سه دولت بزرگ تشكيل شده بود، مسأله تخليه ايران مطرح شد، امّا شورويها به بهانه اين كه هنوز جنگ با ژاپن ادامه دارد، با تخليه ايران مخالفت كردند و به همين دليل در اعلاميه پايانى آن فقط به ذكر تخليه تهران اكتفا كردند. در يازده شهريور 1324 ه. ش كه ژاپن به دنبال بمباران اتمى آمريكا تسليم شد و آتش جنگ در سراسر جهان بطور كلى خاموش گرديد، دولت ايران يك بار ديگر خواستار تخليه ايران از سوى متّفقين شد. در اين زمان كه كنفرانس سه دولت پيروز در لندن در جريان بود، آنها موافقت كردند كه شش ماه پس از پايان جنگ ايران را تخليه خواهند نمود و آن را به اطلاع ايران رساندند. [3]

هنوز مدت كوتاهى از توافق سران سه قدرت بزرگ مبنى بر تخليه ايران نگذشته بود كه گروههاى مسلح كمونيست در شهرهاى آذربايجان دست به قيام مسلحانه زده، با كمك نيروهاى اشغالگر شوروى كه اين مناطق را در اختيار خود داشتند، نيروهاى نظامى

[1] - تاريخ روابط خارجى ايران، هوشنگ مهدوى، ص 238؛ سياست خارجى ايران در دوران پهلوى، مهدوى، ص 105-103.

[2] - پُتسدام محلى در اطراف «برلن» پايتخت آلمان بود كه كنفرانسى از 26 تير تا 11 مرداد 1324 تشكيل شده بود.

[3] - همان، ص 239؛ تاريخ جنگ سرد، فونتن، ص 330-301.