عودت دهد. مرگ «الكساندر اوّل»، و آغاز سلطنت «نيكلاى اوّل» فرصت مناسبى براى اين كار بود. جنگ دوم در سال 1205 ه ش/ 1826 م، آغاز شد و به مدت 5/ 1 سال طول كشيد كه داراى سه مرحله است؛ مرحله اوّل به دنبال اعلام جهاد از سوى علماى اسلامى همراه با پيشروى و پيروزى چشمگير نيروهاى ايرانى مرحله دوم، آغاز شكستها و عقب نشينى نيروهاى ايرانى و سرانجام مرحله سوم شكست نهايى ايران و پيروزى كامل روسيه بود. [1]

معاهده تركمنچاى و تحميل كاپيتولاسيون به ايران‌

بعد از شكست كامل ايران و سقوط شهر تبريز به دست نيروهاى روسيه، اسقلال و تماميت ارضى خاك ايران در معرض تهديد قرار گرفت؛ بدين جهت «عباس ميرزا» و فتحعليشاه» كه آينده خود را در خطر جدّى مى‌ديدند، دست دوستى و صلح به سوى متجاوز دراز كرده، خواهان انعقاد قرارداد صلح شدند. شرايط روسها براى صلح آن قدر سنگين بود كه ابتدا مورد قبول فتحعليشاه واقع نشد، امّا تهديد ژنرال «پاسكويچ» مبنى بر پيشروى تا تهران و آغاز عمليات همه جانبه او از يك سو و بروز قيامها و اعتراضهاى رؤساى ايلات در سراسر كشور از سوى، ديگر، براى فتحعليشاه و عباس ميرزا فرمانده كل نيروهايش چاره‌اى جز پذيرفتن شرايط ذلّت بار صلح تحميلى وجود نداشت. [2]

انگلستان يك بار ديگر همانند قرارداد گلستان در لحظه‌هاى حسّاس به ضرر ايران وارد گود شده و واسطه بين ايران و روس قرار گرفت و نماينده سياسى آن كشور در ايران- «مَكْدونالد»- مقدمات صلح را فراهم كرد. پس از بحث و بررسى سرانجام محل مذاكرات «تركمنچاى» در حوالى شهر «ميانه» مورد موافقت دو طرف قرار گرفت، نمايندگان ايران «عباس ميرزا»، «ميرزا ابوالحسن خان شيرازى» وزير خارجه و چند نفر ديگر و نماينده روسيه «ژنرال پاسكويچ» وارد تركمنچاى شدند. نماينده روسيه كه پس از پيروزى، دست بالا را نسبت به نماينده ايران داشت، توانست نبض جلسه ها را به دست‌

[1] - تاريخ تحولات سياسى و روابط خارجى ايران، مدنى، ج 1،، ص 200-184؛ ايران در دورۀ قاجار، شميم، ص 100-95.

[2] - تاريخ سياسى و ديپلماسى ايران بينا، ص 240-235؛ ايران در دورۀ قاجار، شميم، ص 101-100.