را با ايران گسترش داد و موفق شد تا حدودى فعاليتهاى آلمان در ايران را محدود سازد.

همزمان با افزايش حضور انگلستان، فعاليت روسها نيز در شمال ايران به بهانه افزايش نفوذ انگلستان و آلمان گسترش يافت و دو كشور با ايران مانند يك كشور اشغال شده رفتار مى‌كردند. [1]

نهضت مشروطه ايران‌

اساس و پايه‌هاى حكومت قاجاريّه كه با خونريزى و قتل عامهاى داخلى و خارجى بنا نهاده شده بود، در تمام مدت خود جز مصيبت، گرفتارى و مشكلات داخلى وخارجى، حاصل ديگرى براى ايران نداشت. دو جنگ طولانى با روسيه و در نتيجه از دست دادن شهرها و مناطق زرخيز قفقاز ايران، تحميل دو قرارداد صلح تحميلى گلستان و تركمنچاى، جدايى هرات، تركستان، پنجاه سال حكومت استبدادى ناصر الدين شاه، سفرهاى طولانى او به اروپا و واگذارى امتيازهاى مهم به روسيه و انگلستان كه باعث تشديد رقابت آنها در امور داخلى ايران و در نتيجه باعث گسترش روز افزون نفوذ آنها در تمام شؤون ادارى، اقتصادى، نظامى، اجتماعى و فرهنگى ايران از يك سو و سياست مديون كردن ايران از طريق اعطاى وامهاى پى در پى با بهره زياد و در اختيار گرفتن منابع مالى و اقتصادى ايران، استبداد و خودكامگى و حكومت مطلقه پادشاهان قاجاريه و عدم مشاركت مردم در اداره امور كشور، از سوى ديگر همه دست به دست هم داده بود تا زمينه‌هاى لازم يك تحول مهم در ايران فراهم شود. [2]

علاوه بر همه اينها، قيام و پيروزى جنبش تنباكو عليه استبداد داخلى و استعمار خارجى و كاهش اقتدار ناصر الدين شاه، تبادلات فرهنگى و افزايش مسافرتهاى مردم به اروپا و در نتيجه آشنايى و اطلاع از پيشرفتهاى علمى و سياسى آنها، خود باعث گسترش افكار آزاديخواهى در مردم ايران شده، كم كم اصطلاحاتى مانند قانون، شرع، عدالت و

[1] - تاريخ روابط خارجى ايران، مهدوى، ص 177؛ تاريخ روابط خارجى ايران در دوران ناصر الدين شاه و مظفر الدين شاه، ولايتى، ص 503-505.

[2] - تاريخ تحولات سياسى و روابط خارجى ايران، مدنى، ج 2، ص 1-85، اقتباس؛ تاريخ ايران، سرپرسى سايكس، ترجمه سيد محمد تقى فخر دائى گيلانى، ج 2، ص 594-610.