حق حاكميت و مشاركت در امور سياسى رواج پيدا كرد و مردم آماده يك نهضت عمومى عليه استبداد شدند. [1]

زمينه‌ها و آمادگيهايى كه در طول دهها سال به صورت بالفعل نزد مردم عليه پادشاهان قاجاريّه و دخالت و نفوذ بيگانگان، بويژه دولت روسيه در ايران به وجود آمده بود، نياز به جرقه هايى داشت تا به شورش و قيام تبديل شود. در سال 1284 ه ش/ 1905 م، حوادثى مانند «واقعه كرمان»، حادثه «نوز بلژيكى»، احداث بانك استقراضى روسيه در قبرستان مسلمانان و تخريب آن، تنبيه تجار به بهانه گرانفروشى قند، دستگيرى حاج شيخ محمّد واعظ و قتل يكى از طلبه هاى جوان به نام سيد عبدالحميد باعث شد كه مردم تهران به رهبرى آيت الله بهبهانى، طباطبايى و شيخ فضل الله نورى دست به هجرت صغرى و كبرى زده، خواستار برقرارى عدالتخانه (دادگاه)، بركنارى عين الدوله (صدراعظم) و علاء الدوله حاكم تهران، تأسيس مجلس و ... شدند.

مظفرالدين شاه كه در اين زمان در بستر بيمارى بود، با درخواستهاى علما و مردم موافقت كرد و عين الدوله را بركنار و به جاى او ميرزا نصرالله خان مشيرالدوله را به صدارت برگزيد و فرمان مشروطيت و تشكيل مجلس را در سال 1285 ه ش/ 1906 م، صادر كرد و به دنبال آن مهاجرين از قم به تهران مراجعت كرده، انتخابات تهران انجام و اولين مجلس ايران افتتاح شد و قانون اساسى مشروطه نوشته شد و حكومت مطلقه تبديل به مشروطه گشت. [2]

انگلستان كه از نفوذ روزافزون روسيه در حكومت و دربار ايران ناراضى بود، به تشويق و حمايت از مشروطه خواهان پرداخته، خواستار تغيير اساسى در ساختار سياسى ايران و خارج شدن قدرت از دست صدراعظم و پادشاه بود كه تحت نفوذ روسيه قرار داشتند. [3]

[1] - تاريخ تحولات سياسى و روابط خارجى ايران، مدنى، ج 2، ص 1-85، اقتباس؛ تاريخ ايران، سرپرسى سايكس، ترجمه سيد محمد تقى فخر دائى گيلانى، ج 2، ص 594-610.

[2] - همان، ص 125-86، اقتباس؛ تاريخ ايران‌سايكس، ج 2، ص 625-611.

[3] - تاريخ روابط خارجى ايران، مهدوى، ص 179-178.