اگر در زندان شما بميرم ننگ ابدى براى شما خواهد بود و اگر از زندان شما بيرون بيايم كارى مى‌كنم كه يك نفر انگليسى در ايران باقى نماند. [1]

قابل توجّه اينكه اين مبارزات زمانى صورت گرفت كه با تبليغات استبداد و استعمار، دخالت در سياست به عنوان يك مسأله دينى در بين مردم امرى انحرافى قلمداد مى‌شد؛ و اگر مردم نيز در امور سياسى فعاليتى داشتند از طريق احزاب و گروههاى سياسى و در قالب يك امر غير دينى صورت مى‌گرفت. در سالهاى بعد، ايشان با شركت در نهضت ملّى كردن صنعت نفت نقش مهمّى را در مبارزات ضد استعمارى آن دوران ايفا كرد.

احزاب و گروهها بعد از شهريور 1320 ه. ش‌

بعد از فروپاشى استبداد رضا شاهى و ايجاد فضاى نسبتاً آزاد، دهها حزب و گروه پا به عرصه وجود گذاشتند. اسامى تعدادى از آنها عبارت است از: حزب توده ايران، دموكرات آذربايجان، اراده ملّى، عدالت، ميهن پرستان، استقلال، پيكار، آزادى، نهضت ملّى، زحمتكشان، سومكا، آريا و پان ايرانيست. بعضى از اين احزاب هيچ نقشى در تحوّلات سياسى- اجتماعى زمان خود نداشتند. در اينجا درباره بعضى از اهمّ اين احزاب توضيحاتى داده خواهد شد.

الف- حزب توده ايران‌

اين حزب پس از آزادى كمونيستهاى موسوم به «پنجاه و سه نفر» كه بعد از تبعيد رضا خان از ايران صورت گرفت در 1321 بطور رسمى پا به عرصه وجود گذاشت. با توجّه به ضديت مردم مسلمان با مرام كمونيستى و همچنين منع قانونى براى احزاب اشتراكى، در ابتدا مرام اصلى اين حزب فاش نشد و با هدف حمايت از قانون اساسى و اصول مشروطيت اعلام موجوديت كرد. بعضى از اعضاى اصلى آن عبارت بودند از: فريدون كشاورز، دكتر رادمنش، ايرج اسكندرى، خليل ملكى، احسان طبرى و دكتر كيانورى.

[1] تارِیخ سِیاسِی معاصر اِیران، مدنِی، ج 1، ص 288.