اين حزب در سايه فعاليتهاى گسترده و انتشارات گوناگون از جمله «حقيقت» كه ارگان رسمى حزب به شمار مى‌رفت، آنچنان اوج گرفت كه در 1325 با قوام كابينه ائتلافى تشكيل داد. با توجّه به مخالفت شوروى سابق با خروج از ايران موضع حزب در اين رابطه چنين بيان شد:

شرايط اصلى براى خروج خارجيها از ايران اين است كه آنها نسبت به منافع مشروع خود در ايران اطمينان حاصل كنند. [1]

اين حزب به شدّت مدافع اعطاى امتياز نفت شمال به شوروى بود. با خروج قواى شوروى از ايران و مخالفتهاى داخلى و خارجى عليه حزب توده، اين حزب بسرعت رو به افول نهاد.

ب- حزب دموكرات آذربايجان‌

پس از ملاقات سيد جعفر جوادزاده (پيشه‌ورى) با مير جعفر باقراوف دبير اوّل حزب كمونيست آذربايجان شوروى سابق در جهت تشكيل آذربايجان بزرگ متعلّق به شوروى، اين حزب بطور رسمى در 12 شهريور 1324 پا به عرصه وجود گذاشت. اين حزب كه برخلاف حزب توده از كمونيستهاى جوان تشكيل شده بود، پس از تشكيل مجلس شوراى ملّى آذربايجان دست به تشكيل كابينه‌اى كه رياست آن به عهده پيشه‌ورى بود زد. بلافاصله زبان تركى نيز به عنوان زبان رسمى دواير دولتى، مدارس ابتدايى و متوسّطه اعلام شد. اعضاى حزب و كادر نظامى حكومت مذكور از گروههاى نامتجانسى تشكيل شده بودند.

دولت شوروى سابق كه همواره مانع سركوبى شورش آذربايجان مى‌شد، پس از انجام توافقاتى كه منجر به خروج نيروهاى شوروى از ايران شد، مسأله آذربايجان را به عنوان يك مشكل داخلى ياد كرد. به همين سبب نيروهاى دولت به بهانه ايجاد فضاى مناسب جهت انتخابات مجلس پانزدهم، به طرف آذربايجان حركت كردند. اعضاى اين‌

[1] تارِیخ سِیاسِی معاصر اِیران، مدنِی، ج 1، ص 302.