ايران بود، روى كار آمد، سياست او مورد توجه روسها قرار گرفت. مذاكرات قوام براى تخليه آذربايجان و واگذارى نفت شمال با روسها شروع شد و سرانجام موافقتنامه سه ماده‌اى در مورد تخليه ايران، نفت شمال و مسأله آذربايجان بين قوام و سادچيكف، سفير شوروى در ايران به امضا رسيد به موجب اين موافقتنامه، شوروى متعهد شده بود كه قسمتهايى از خاك ايران را تخليه كرده در قبال آن قرارداد ايجاد شركت مختلط نفت ايران و شوروى توسط قوام به مجلس ارائه شود. همچنين طبق اين قرارداد، شورويها مسأله آذربايجان را امرى داخلى دانسته كه بين دولت ايران و اهالى آن منطقه حل وفصل خواهد شد. [1]

قوام براى تصويب موافقتنامه خود با روسها، انتخابات مجلس پانزدهم [2] را برگزار كرد و با آنكه حزب دموكرات او اكثريت اين مجلس را به دست آورد، اما نمايندگان مجلس از تصويب موافقتنامه قوام- سادچيكف خوددارى ورزيدند زيرا آن را مغاير با طرحى مى دانستند كه قبلًا در مجلس چهاردهم به تصويب رسيده بود. علاوه بر آن، با تصويب ماده واحده‌اى واگذارى هرگونه امتياز به بيگانه و ايجاد شركتى كه خارجيها در آن سهيم باشند را ممنوع كردند؛ [3] و بدين ترتيب تلاشهاى شوروى نيز جهت كسب امتياز نفت با شكست مواجه شد.

د- قرارداد گَس- گلشاييان‌

پس از شكست سياستهاى قوام و استعفاى او، سياست انگليس در ايران دوباره بر آمريكا و شوروى فايق آمد. تلاش دولتهاى حكيمى، هژير، ساعد، منصور، رزم‌آرا و علا بطور كلى در جهت تثبيت نفوذ انگليس در ايران بود و حركت اكثريت نمايندگان مجلس نيز در اين جهت بود. با اين حال، حركت ملّى و ضد استعمارى ملّى‌شدن نفت در خارج از مجلس توسّط آيت‌اللَّه كاشانى در حال شكل‌گيرى بود و نمايندگان اقليت [4] مجلس‌

[1] مصدق و نبرد قدرت، هماِیون کاتوزِیان، ترجمه احمد تدِین، ص 125.

[2] گفتنِی است که مجلس چهاردهم قبلاً به درخواست قوام و به وسِیله شاه منحل شده بود.

[3] پنجاه سال نفت اِیران، مصطفِی فاتح، ص 372 ـ 383، انتشارات پِیام، تهران، 1358.

[4] اعضاِی اقلِیت مجلس پانزدهم هم عبارت بودند از مکِی، بقاِیِی، حائرِی‌زاده، رحِیمِیان و آزاد.