آمريكا و ملّى شدن صنعت نفت ايران‌

موضع آمريكا در قبال ملّى شدن صنعت نفت را مى‌توان در سه دوره بررسى كرد.

دوره اوّل: در اين دوره كه از مهر 1329 آغاز و تا اوائل فروردين ماه 1330 ادامه يافت آمريكا از ملّى شدن صنعت نفت حمايت مى‌كرد. علّت اصلى اين حمايت از بين بردن تسلّط صد در صد انگليس بر منابع نفتى ايران بود. به سبب همين حمايت، بعضى از طرفداران ملّى شدن صنعت نفت، آمريكا را براى رسيدن به هدف تكيه‌گاه مناسبى يافتند ولى مراحل بعدى اشتباه بزرگ آنها را به اثبات رساند؛ بطورى كه همين مسئله يكى از زمينه‌هاى شكست نهضت را فراهم ساخت.

دوره دوم: در اين دوره آمريكا در نقش يك ميانجى سعى بر حلّ قضيه داشت. به همين دليل «هريمن» مشاور عالى رئيس جمهور آمريكا مذاكراتى را با دو طرف آغاز كرد.

وى در ابتدا انگليس را مجبور به پذيرش رسمى ملّى شدن صنعت نفت كرد امّا پس از مدّتى آمريكاييها پيشنهاد تشكيل يك كنسرسيوم براى خريد نفت از شركت ملّى نفت ايران را به مصدّق كردند كه مورد موافقت وى قرار گرفت. نتيجه اين مرحله براى آمريكا پايان دادن به حق انحصارى انگلستان در بهره‌بردارى از نفت ايران و آماده كردن زمينه براى سهيم شدن خود در بهره‌بردارى از نفت ايران بود.

مرحله سوّم: در اين مرحله كه با مخالفت مصدّق با طرح تشكيل كنسرسيوم آغاز شد آمريكا به مخالفت با نهضت مردمى پرداخت. اين بار نه تنها به درخواست كمك توسّط مصدّق پاسخ منفى داده شد بلكه طرح براندازى حكومت را كه به «آژاكس» معروف بود، برنامه‌ريزى كرد. طرح كودتا توسّط سازمان «سيا» و با هماهنگى كامل با انگليس، شاه و عوامل داخلى ديگر ريخته شد. سرانجام كودتا به دست آمريكا و براى تسلّط هر چه بيشتر بر ايران بويژه منابع نفتى آن به اجرا درآمد. بعد از كودتا كنسرسيوم مورد نظر آمريكا كه مورد مخالفت مصدّق قرار گرفته بود با در نظر گرفتن 40% سهم براى آمريكا تشكيل شد. [1]

[1] تارِیخ روابط خارجِی اِیران، هوشنگ مهدوِی، ص 104 ـ 108.