نيروهاى تار و مار شده خود، جلوى پيشروى نيروهاى ايرانى را بگيرند. تأخير در فتح «قلعه شوش» نقطه عطف اين مرحله محسوب مى‌شود كه در ضمن مقدّمه‌اى بر شروع مرحله سوم بود و اين قلعه بسيار محكم و از موقعيت استراتژيكى برخوردار بود. در ابتدا، فتح قلعه باتوجّه به نيروهاى فراوان و آمادگى روحى قواى ايرانى امرى ممكن بود، ولى عباس ميرزا كه ترجيح مى‌داد براى فتح قلعه هيچ‌گونه تلفات احتمالى به قواى ايرانى وارد نشود، پيشنهاد فرمانده روسى مبنى بر دادن مهلت جهت تخليه قلعه را پذيرفت.

پس از گذشت مهلت شش روزه نه‌تنها نيروهاى روسى قلعه را ترك نكردند، بلكه نيروهاى تازه‌نفسى به قلعه وارد كردند. پس از اين حيله دشمن، عباس ميرزا ديگر نتوانست قلعه را تصرف كند. [1]

مرحله سوم: قواى روسى پس از آرايش مجدّد نظامى، اوّلين عمليات خود را در گنجه آغاز كردند. سپاهيان ايرانى كه به علّت پيروزيهاى به دست آمده، بسيار مغرور شده بودند و دشمن را كوچك و ضعيف مى‌شمردند، در اين جبهه غافلگير شده، اوّلين شكست با از دست دادن شهر گنجه نصيب قواى ايرانى شد. [2] پس از اين شكست، سپاهيان دشمن موفق شدند، بتدريج مناطق ديگرى را كه در دو ماه اوّل جنگ از دست داده بودند، دوباره به اشغال خود درآورند. اين مرحله با بازپس‌گيرى كامل تمامى مناطق اشغالى قبلى به پايان رسيد.

مرحله چهارم: در اين مرحله قواى روسى توانستند مناطق جديدى از خاك ايران را اشغال كنند. آنها از رود ارس گذشته، بسيارى از شهرهاى ايران مانند تبريز، خوى، مرند، سراب، ميانه، مراغه و خلخال را به تصرّف خود درآوردند. [3]

شكست ايران در اين جنگ دلايل متعدّدى داشت كه از جمله مهمترين آنها تأخير در فتح قلعه شوش، غرور سربازان ايرانى از پيروزيهاى سريع روزهاى اوّليه جنگ، عدم پشتيبانى لازم از جنگجويان توسط شاه، اختلاف شاه و وليعهد، اعزام نماينده از جانب‌

[1] تارِیخ تحولات سِیاسِی و روابط خارجِی اِیران، مدنِی، ج 1، ص 118.

[2] تارِیخ اجتماعِی و سِیاسِی اِیران در دورة معاصر، نفِیسِی، ج 2، ص 130.

[3] همان، ص 142 ـ 146.