تأسيس «هيأت اتحاد اسلام» كه اكثريت اعضاى آن را روحانيون تشكيل مى‌دادند، كرد.

روزنامه «جنگل» ارگان رسمى جنگليها بود كه به سردبيرى غلامحسين كسمايى اداره مى‌شد. اين روزنامه كه به مدّت دو سال منتشر شد در بالاى آن شعار «نگهبان حقوق ايرانيان و منوّر افكار اسلاميان» به چشم مى‌خورد. با توجّه به اعتراضات انجام گرفته «هيأت اتّحاد اسلام» به «كميته اتحاد اسلام» تغيير نام يافت و بدينوسيله راه براى اعضاى جديد كه غير روحانيون بودند باز شد. اين اوّلين تغيير در ماهيّت نهضت بود. مرامنامه اين گروه در نه فصل و سى و چهار ماده كه چيزى همانند قانون اساسى بود نشان دهنده افكار و خط مشى آنها بود. [1]

مبارزات جنگليها كه در ابتدا عليه روس، انگليس و دولت وابسته مركزى بود، نشان‌دهنده عدم وابستگى و استقلال نظر آنها بود. آنها آنچنان در خطّه شمال فعاليت خود را گسترش دادند كه دولت مركزى اقتدار خود را تقريباً بطور كامل از دست داد. ولى اين نفوذ پس از تسليم شدن دكتر حشمت با دويست و هفتاد نفر از نيروهاى خود در زمان حمله نيروهاى دولتى به قواى جنگلى و عقب‌نشينى ميرزا كوچك خان به اعماق جنگل رو به افول نهاد. با تمام اين احوال، مذاكرات دولت مركزى با جنگليان بدون نتيجه به پايان رسيد. [2]

پس از مدّتى با وقوع انقلاب بلشويكى در روسيه، شمال ايران به اشغال اتحاد شوروى درآمد. در اين زمان عدّه‌اى از جنگليها با روسهاى سرخ همكارى كرده با انجام يك كودتا عليه ميرزا كوچك خان، جمهورى گيلان را تشكيل دادند. ميرزا كه براساس طرح كودتا بايد به قتل مى‌رسيد قبل از آن به جنگلهاى رشت فرار كرد. هيأت دولتِ اين جمهورى به رياست «احسان‌ا ... خان» و عضويت «خالو قربان»، «سيد جعفر محسنى»، جواد زاده (پيشه‌ورى بعدى)، آقا زاده و «حاجى محمّد جعفر» تشكيل شد. وى به عنوان اعتراض، نامه‌اى به لنين نوشت كه مؤثّر واقع نشد. ولى پس از مذاكره با اعضاى جدا شده از نهضت به رشت آمد و همكارى مجدد را از سر گرفتند.

[1] تارِیخ تحولات سِیاسِی و روابط خارجِی اِیران، مدنِی، ج 2، ص 345 ـ 348.

[2] نظام سِیاسِی و سازمانهاِی اجتماعِی اِیران در عصر قاجار، ورهرام، ص 368 ـ 369.