مشرق اسلامى از نيروى اعراب مسلمان كاست، همان طور كه نيروى اعراب و بربرها در صحنه اندلس رو به كاستى نهاد.

نكته قابل توجه اينكه مرحله ضد حمله عليه مسلمانان در اندلس پس از پايان حمله‌هاى صليبى در شرق شتاب گرفت و در عين حال مسلمانان مدت 200 سال پس از آزادسازى عكا و بيرون راندن فرنگيها از سرزمين شام، در اندلس باقى ماندند. عكا در سال 1291 م آزاد شد و فرديناند در 1492 م غرناطه را اشغال كرد؛ و اين نبود مگر در پرتو مقاومت سخت، روابط قوى و ريشه‌هاى عميقى كه مسلمانان در اندلس داشتند.

اما حمله‌هاى صليبى رابطه اندلس با مغرب اسلامى را قطع كرد و آرام و پيوسته مسلمانان را از منابع قدرتشان جدا ساخت و نيروى مادى و معنوى آنان را تحليل برد. با وجود اين مقاومت سرسختانه پيش از سقوط غرناطه و پس از آن ادامه يافت.

پراكندگى ميان سران اسلامى از عواملى بود كه قدرت پايدارى و مقاومت مسلمانان را تضعيف كرد. كامرانى و لذت‌جويى مسلمانان اراده جنگى آنان را از ميان برد. كسانى هم پيدا شدند كه به دين و ملت خود خيانت كردند. اما اينها همه نمودهايى از حالت ضعف و فقدان توازن نيرو و امكانات است.

براى مثال، پس از وقوع جنگ زلاقه، نبرد الارْك روى داد. با وجود اين سران اسلامى موفق به از ميان بردن ريشه خصومت، آن طورى كه در دوران بنى‌اميه تا روزگار منصور حاجب بود، نشدند. بدون ترديد حمله‌هاى صليبى در شرق اسلامى بازتابهاى قوى و سرنوشت‌سازى در ميدانهاى درگيرى اندلس داشت. اين بازتابها جنبه معنوى بلكه جنبه مادى نيز داشت.

اندلس سقوط كرد، اين حقيقتى انكارناپذير است؛ و نمى‌توان گفت كه اگر از پشتيبانى شرق اسلامى برخوردار مى‌بود سقوط نمى‌كرد. يا اينكه چنان چه مغرب اسلامى مى‌توانست همانند چندين سده گذشته از اندلس پشتيبانى كند، اسلام در آنجا سقوط نمى‌كرد. زيرا كه سنتهاى تاريخى تفاسير فرضى را نمى‌پذيرد. اما اين اندازه مى‌توان گفت كه مسلمانان اندلس براى مدت چندين سده تحملى فوق بشرى از خود نشان دادند. مسلمانان مغرب اسلامى نيز دشواريهايى را تحمل كردند كه تاريخ نمى‌تواند آن را انكار كند. اما حمله‌هاى صليبى موجب‌