بسيج نيرو و امكاناتى بيش از قدرت تحمل مسلمانان در سرزمين مغرب و اندلس گرديد و عامل انقراض اندلس اسلامى همين بود.

شايد در بررسى آخرين مراحل زندگى غرناطه عوامل مؤيد و اثبات‌كننده اين حقيقت را بتوان يافت. اندلس سقوط كرد و هر انسان عرب و مسلمانى حق دارد كه به قربانيهاى بى‌شمارى كه در صحنه اندلس و براى برپايى تمدن در بيش از هفت قرن آنجا تقديم داشته افتخار كند.

ب. درسهاى نظامى‌

جنگ الحمرا در سال 719 ه/ 1319 م روى داد و سقوط اين شهر به سال 898 ه/ 1492 اتفاق افتاد.

ميان روز نخست و پايان حدود 170 سال فاصله است. همه اين مدت به درگيرى پيوسته و جهاد مستمر سپرى شد. در طول اين مدت جنگهاى بزرگى روى داد و پيروزيهاى درخشانى حاصل شد كه همه آنها دلالت بر يك حقيقت داشت و آن اين كه اگر فرماندهى اراده پيروزى داشته و از قدرت و توان لازم براى اداره صحيح جنگ برخوردار باشد، دستيابى به اين پيروزى دور از انتظار نيست.

اما، در كنار اين حقيقت، حقيقت خوف‌انگيز ديگرى خودنمايى مى‌كند و آن عدم اهميت موضوع پيروزيهاى صحنه عمليات در صورت پيوند نخوردن آن با سياست استراتژيك است.

نيز از همين رو، مى‌توان پيروزى زلاقه يا الارك را با پيروزى منصور حاجب در حمله به «شنت يا قب» در «گاليسيا»- دورترين نطقه شمال غربى اندلس- و نابودسازى مملكت ليون مقايسه كرد.

سؤال: آيا اين به معناى جنگيدن پيوسته در چارچوبى تهاجمى است؟ شايد چنين باشد.

در حقيقت تحليل نبردهاى سرنوشت‌ساز در تاريخ تعبير ناپلئون را تأييد مى‌كند كه مى‌گويد:

«حمله، حمله چيزى جز حمله وجود ندارد». تحليل جنگهاى اندلس از روز الحمرا تا سقوط آن نشان مى‌دهد كه جنگهاى مسلمانان پيوسته دفاعى بوده است، هر چند كه گاهى نيز در صحنه عمليات حالت تهاجمى به خود گرفته است.

مشهور است كه بر عهده گرفتن وظايف تهاجمى نيازمند بسيج نيرو و امكاناتى متناسب با نيرو و امكانات دشمن است. شايد به همين دليل بود كه مسلمانان اقدام به اتخاذ موضع دفاعى ايجاد استحكامات در امتداد كوه فتح كردند؛ و سقوط اين استحكامات دليلى است قاطع بر اينكه ابزار دفاعى توان ايستادگى در مقابل ابزار تهاجمى را ندارد.