با توجه به عدم توازن نيروهاى طرفين معلوم نبود كسى از رزمندگان اسلام باقى بماند.

تعداد شهيدان اسلام در اين جنگ پانزده تن بود. بدون ترديد خسارتهاى وارد شده بر سپاه روم بيش از اين تعداد بود و گر نه مسلمانان را تعقيب مى‌كردند.

ج- انعكاس جنگ در مدينه‌

عقب‌نشينى مسلمانان نزد مردم مدينه فرار تلقى شد و رزمندگان را مورد نكوهش قرار دادند. در هنگام استقبال بر سر و رويشان خاك پاشيده، آنان را فرارى خطاب مى‌كردند. به اين ترتيب چنان جوى در شهر ساخته شد كه برخى از مجاهدان در خانه‌ها نشسته از شرمسارى بيرون نمى‌آمدند. رسول خدا (ص) كه چنين ديد به پشتيبانى مجاهدان برخاست. سراغ يك يك آنها فرستاد و پيام داد كه شما حمله كنندگان در راه خداييد. [1]

جنگ تبوك‌

پس از فتح مكه بر وسعت قلمرو و جمعيت حكومت اسلامى افزوده شد. اينك دشمنان داخلى سركوب شده بودند و جامعه توحيدى توان آن را داشت كه با دشمنان خارجى به رويارويى بپردازد. زمانى كه از جانب قريش و از سوى يهوديان خطرى متوجه حكومت اسلامى نبود، رسول خدا (ص) به دوّمين لشكركشى بر ضد روميان، دست زد.

اوضاع داخلى روم در اين روزگار آشفته و مردم ناراضى بودند. در مرزهاى جنوبى اين كشور نشانه‌هاى گرايش به اسلام ديده مى‌شد. يكى از فرماندهانى كه در جنگ تبوك شركت داشت، اسلام آورد. او با اينكه زير فشار قرار گرفت كه به مسيحيت برگردد، نپذيرفت وسرانجام به اتهام خيانت اعدام شد. [2]

الف- علت جنگ‌

مورخان اسلامى درباره علت جنگ تبوك دو نظر دارند. عده‌اى معتقدند سبب اين‌

[1] مغازِی، مترجم، ج 2، ص 583.

[2] الرسول القائد، ص 396.