فردى آزموده و باتجربه بود.

از مجموعه آنچه گفته شده دانسته مى‌شود كه توان و آمادگى مشركان نسبت به جنگ بدر، بمراتب بهتر بود و در برخى از جنبه‌ها مثل نيرو و تجهيزات بر مسلمانان برترى داشتند.

استقرار و آرايش نظامى نيروها در منطقه عملياتى‌

منطقه عملياتى، دامنه كوه احد در شمال مدينه بود. پيامبر بزرگوار اسلام سپاهش را به بهترين شكل ممكن آرايش نظامى داد. كوه احد را در پشت قرار داد؛ و بر شكاف ميان دو كوه احد و عينين كه احتمال مى‌رفت سپاه دشمن از پشت حمله كند، پنجاه نفر تيرانداز گمارد. ضمن سفارشهاى لازم نظامى به اين عده دستور داد كه در هر شرايطى تارسيدن فرمان بعدى محل مأموريتشان را ترك نكنند و فرمود كه سواران دشمن را تيرباران كنند، چون در مقابل تير قادر به پيشروى نخواهند بود. [1] حضرتش در مقابل فرماندهان هر يك از جناحهاى دشمن فرماندهى لايق و مناسب گماشت و طى سخنانى رزمندگان اسلام را به جهاد در راه خداوند ترغيب كرد. [2]

ابوسفيان نيز لشكر كفر را آرايش نظامى داد. زبده‌ترين فرماندهان قريش را بر جناحهاى چپ و راست گماشت، بويژه به پرچمداران توصيه كرد كه پرچم را تا پاى جان برپا نگه‌دارند، و به آنان گفت: اگر پرچم سرنگون شود، ديگر براى ما بقايى نخواهد بود. [3]

الف- مرحله اول عمليات‌

جنگ از سوى مشركان آغاز شد و طبق رسم آن روزگار طرفين به نبرد تن به تن پرداختند؛ پس از آن سپاه اسلام به فرمان رسول خدا (ص) يورش برده، كافران را بسختى شكست داد. پرچمداران دشمن به دست اميرمؤمنان على (ع) از پاى درآمدند [4] و افراد

[1] طبقات، ج 2، ص 39.

[2] مغازِی، مترجم، ج 1، ص 161 ـ 162.

[3] همان، ص 161.

[4] بحار الانوار، ج 20، ص 26.