ما چهره‌هايى را نام برديم كه در دنياى فقه و اصول شهرت زيادى دارند يعنى همواره از زمان خودشان تا عصر حاضر نامشان در درس‌ها و كتابها برده مى‌شوند [1].

امّا شخصيّتهاى ديگر هم در ميان شيعيان و هم در ميان اهل سنّت در پويايى علم فقه تأثيرگذار بوده‌اند كه مجال ذكر نام آنها نيست [2].

فقهاى شيعه كه در كتب فقهى آرا و نظريات آنها نقل مى‌شود، غالباً غير ايرانى‌اند، امّا در طبقه قدما صدوق اوّل و صدوق دوم بلكه همه آل بابويه از قبيل شيخ منتجب الدين رازى كه از احفاد حسين بن على بابويه (صدوق اول) است. و همچنين شيخ الطائفه ابو جعفر طوسى و شيخ سلام بن عبد العزيز ديلمى صاحب كتاب «مراسم» و شاگرد شيخ مفيد و سيد مرتضى و ابن حمزه طوسى و عيّاشى سمرقندى همه ايرانى هستند.

علم كلام‌

كلام، علمى كاملًا اسلامى است و مربوط است به تحقيق در اصول عقايد اسلامى و دفاع از آنها، اعم از آنكه امر مورد اعتقاد از عقليات محض باشد، (مانند مسائل مربوط به توحيد و صفات خداوند) و يا از نقلياتى كه اعتقاد و عدم اعتقاد به آنها در سرنوشت انسان مؤثر است (مانند امامت از نظر شيعه) و به همين سبب كلام منشعب مى‌شود به كلام عقلى و كلام نقلى [3].

در ديدگاه علماى اسلام علم كلام، اصول اعتقادى را با مبانى منطقى اثبات مى‌نمايد [4].

برخى معتقدند وجه تسميه اين علم آن است كه متكلّمان با سخن كلام و استدلال به مبارزه و مواجهه با رقيب مى‌پردازند [5].

نخستين متكلّم شيعه كه كتابى در مسائل كلامى تأليف كرده است، على بن اسماعيل بن ميثم تمّار است. خود ميثم به عنوان خطيب و سخنور شيعه و از صاحبان سرّ اميرالمؤمنين على (ع) بوده است. ميثم اهل هجر از شهرهاى بحرين است و فردى ايرانى به شمار مى‌آيد. نواده‌اش‌

[1] . پيشين، ص 439

[2] . علاقه‌مندان به كتاب تاريخ فقه و فقها دكتر گرجى مراجعه كنند

[3] . مرتضى مطهرى، پيشين، ص 453

[4] . على محمد ولوى، تاريخ علم كلام و مذاهب اسلامى، ج 1، ص 21 و 20

[5] . همان