على بن اسماعيل بن ميثم معاصر فرا بن عمرو و ابوالهذيل علاف و عمرو بن عبيد از متكلّمان معروف قرن دوم هجرى است و با آنها مباحثاتى در مسائل اعتقادى داشته است.

متكلمان شيعه اعمّ از ايرانى و غير ايرانى بسيارند. برخى از متكلمان شيعه ايرانى عبارتند از:

هشام بن سالم جوزجانى از اصحاب امام صادق (ع)، فضل ابن ابوسهل نوبخت، فضل بن شاذان نيشابورى از اصحاب امام رضا (ع)، ابوجعفر بن قبه رازى و ابوعلى بن مسكويه. اين متكلمان مربوط به قرن دوّم تا چهارم هستند. در قرون متأخر، اركان علم كلام اسلامى را متكلمان شيعه تشكيل مى‌دادند كه از ميان آنها مى‌توان به بزرگانى مانند شيخ مفيد، شيخ طوسى و علامه حلّى اشاره كرد.

از متكلمين سنى مذهب نيز بسيارى ايرانى بودند. قديم‌ترين آنها حسن بصرى (110 ق) و سپس شاگردش واصل بن عطاء (181 ق.) هستند كه هر دو از موالى بوده‌اند.

اما ديگر متكلمين ايرانى سنى مذهب عبارتند از:

- ابو محرز جهم بن صنوان سمرقندى يا ترمذى كه از موالى بخاراسب در خراسان است.

وى مؤسس مذهب «جهميّه» مى‌باشد [1].

- ابوالحسين احمد بن يحيى بن اسحاق مشهور به ابن راوندى، متكلم برجسته معتزلى كه در راوند كاشان به دنيا آمد و آثار فراوانى در علم كلام از خود بر جاى نهاد.

- ابوالفتوح محمد بن عبدالكريم بن احمد شهرستانى، متكلم معروف كه در سال 468 ه.

در شهرستانه از توابع خراسان زاده شد. معتبرترين كتاب كلامى او «نهاية الاقدام فى علم كلام» نام دارد.

- امام فخر رازى يا امام المشككّين، وى در اصول و كلام اشعرى مذهب و در فروع دين شافعى بود [2].

اينها طبقه اول و دوم متكلمين سنى ايرانى مى‌باشند اما در طبقات و قرون بعد متكلمين سنى مذهب زيادى از ايران برخاسته‌اند [3] كه ذكر آنها در اين مقال نمى‌گنجد.

[1] . على اكبر ولايتى، پيشين، ج 2، ص 96

[2] . على اكبر ولايتى، پيشين، ج 2، ص 102

[3] . شهيد مطهرى تعداد زيادى از مشاهير آنان را فهرست‌وار نام مى‌برد. ر. ك: مرتضى مطهرى، پيشين، ص 457