اصلى عرب در خط كوفى و نسخ بوده است و از آن دو خط، قلمهاى گوناگون به وجود آمد.

در قرن هفتم و هشتم به تدريج خط كوفى رو به زوال نهاد و خطوطى كه در آن زمانها يعنى بعد از قرن هفتم معمول بوده است به اين قرار است: نسخ، ثلث، تعليق، ريحانى، محقّق و رقاع. از اين شش خط بعدها خطوط ديگر اختراع شد كه بايد اختراع آن را به ايرانيان منسوب بدانيم. آن خطوط عبارتند از قلم مقرمط، باريك، نستعليق [1] و شكسته. [2]

تذهيب‌

بى گمان از هنرهايى با ورود اسلام به ايران گسترش يافت، هنر تذهيب است. تذهيب اطراف خوشنويسى، چون هاله‌اى كلمات مقدس را احاطه مى‌كند و تجسّم انرژى معنوى ناشى از قرائت متن كتاب مقدس را ممكن مى‌سازد. تذهيب قرآنى سيلان روح به پروردگار را متبلور مى‌كند و خود به تجديد و احياى روح كه از حضور مقدّس كلمه «اللَّه» ناشى مى‌شود، مدد مى‌رساند [3].

تذهيب كاران، همراه خطاطان و خوشنويسان، بر ساير هنرمندان مقدّم بودند و مقام برترى داشتند. احترام و تعظيمى كه مردم نسبت به هنرمندان تذهيب كار قائل مى‌شدند، بيشتر هنرمندان را وا مى‌داشت تا در كار خود تلاش نمايند و دقيق و قوى به اين امر بپردازند [4].

بهترين و نفيس‌ترين كتابهاى خطى (تذهيب شده) قرآنى است كه در سال 713 ه. به دست عبداللَّه بن محمّد بن محمود همدانى نوشته شده است. اين قرآن در رسوم و اشكال و رنگ‌آميزى از معجزات فنى به شمار مى‌آيد. و اين قرآن در دارالكتب المصرية نگهدارى مى‌شود. اين اثر نمودار استعداد فراوان ايرانيان در هنر است و جالب آن است كه ايرانيان در كشيدن رسم‌ها تخصص كافى نداشته‌اند، امّا با وجود اين در كشيدن اشكال هندسى منتهاى استادى و دقّت را به خرج داده‌اند [5]. اين هنر در دوره تيمورى و صفوى به اوج خود رسيد. [6]

[1] . مخترع خط نستعليق ميرعلى تبريزى است كه بعدها در عصر صفويه ميرعماد اين خط را به تكامل رساند

[2] . محمّد تقى بهار، سبك‌شناسى، ج 1 ص 97-96

[3] . سيدحسين نصر، هنر و معنويت اسلامى، ص 33

[4] . زكى محمّد حسن، تاريخ صنايع ايران، ص 72

[5] . همان ص 76-75 (با اندكى تصرّف)

[6] . همان، ص 77