در اين زمان مسلمانان از نابسامانى اوضاع معيشتى رنج مى‌بردند و بيش‌تر آنها دچار فقر شديد اقتصادى بودند. بنابراين، طبيعى بود كه با اشتياق از اين موضوع استقبال كنند. با آغاز فتوح در سرزمينهاى ديگرعلاوه بر نشر تعاليم اسلام، غنايم و ثروتهاى فراوانى را بهره‌مند مى‌شدند و با در اختيار گرفتن اين اموال تا حدودى مى‌توانستند وضعيت مالى و اقتصادى خويش را سامان بخشند. برخى سرداران، اعيان و اشراف هم كه طمع استيلا و كسب ثروتهاى ممالك دور و نزديك را در دل مى‌پروراندند، به اين اميد وارد صحنه كارزار شدند. [1]

روشن است كه علاوه بر انگيزه‌هاى مادى، اعتقادات معنوى نيز در شوق و ذوق مسلمانان تأثير به سزايى داشته است. [2] در واقع شهادت‌طلبى و شور دينى براى گسترش اسلام در وراى انگيزه‌هاى اقتصادى و مادى، عامل تنظيم كننده‌اى به شمار مى‌رفت و در دل مجاهدان اين اعتقاد را پديد آورد كه جنگ با پيروان ساير مذاهب نبردى مقدس است و غنايمى هم كه از اين امر به دست مى‌آيد، پاداشى از جانب خداوند است. در ضمن آنها بر طبق وعده اسلام مى‌دانستند چه بكشند و چه كشته شوند، به بهشت خواهند رفت. در نتيجه، مسلمانان با توجه به تعاليم دينى جديد جهاد را امرى مقدس مى‌دانستند و پيروزيها و فتوحات درخشان آنها ريشه در همين اعتقاد قلبى داشت. [3]

به هر حال، در عهد خليفه دوم لشكريان اسلام به سرعت اراضى وسيعى از جمله قسمت عمده سرزمينهاى غربى و مركزى ايران و همچنين بخشهاى فراوانى از قلمرو امپراتورى روم شرقى را به زير سلطه خود در آوردند. [4]

در عهد خلافت عثمان (23- 35 ق.) با اينكه اختلافات و اغتشاشات داخلى در مركز حكومت اسلام تا حدودى موجب كندى روند فتوحات گرديد، امّا پيشروى سپاهيان اسلام به طور كامل متوقف نشد. بخشهايى از ايران كه تا آن زمان فتح نشده بود، به دست مسلمانان گشوده شد و با

[1] . على اكبر فياض، تاريخ اسلام، ص 123

[2] . از گفت و گوى سعد ابن ابى وقاص نماينده سپاه اسلام با رستم فرّخ زاد سردار سپاه ايران، برداشت مى‌گردد كه‌انگيزه‌هاى معنوى و اعتقادى سپاهيان مسلمان بر انگيزه‌هاى مادى و دنيوى غلبه داشته است و اين امر به وضوح در سخنان نمايندۀ مسلمانان مشهود است. ر. ك: دينورى، اخبار الطوال، ص 153؛ زرگرى نژاد، تاريخ تحليلى اسلام، ص 106؛ هندوشاه نخجوانى، تجارب السلف، 29-27

[3] . سيد جعفر شهيدى، تاريخ تحليلى اسلام، ص 112

[4] . گوستاو لوبون، تمدن اسلام و عرب، ص 164