با پيروزى مسلمانان در نبرد جلولا تمامى مناطق اطراف دجله تحت سيطره سياسى سپاه اسلام درآمد و اعراب مسلمان به مناطق مركزى ايران گام نهادند.

فتح الفتوح تا گسترش اسلام در شهرهاى مركزى‌

پس از فتح تيسفون سپاه اسلام در قالب گروههاى پراكنده نظامى از چندين جهت نواحى داخلى ايران را در نورديدند. آنان پس از آنكه جلولا و حلوان را در اندك زمانى فتح كردند، به سمت نهاوند تاختند. همزمان با اين فتوحات بخشى از سپاه اسلام، خوزستان را به تدريج فتح نمود. [1]

نهاوند آخرين نبرد اساسى ميان دو سپاه ايران و اسلام بود. ايرانيان با وجود آنكه نيروى فراوانى براى مقابله گردآورده بودند، گرفتار تاكتيك جنگى لشكريان اسلام به سركردگى نعمان بن مقرن شده و شكست هولناكى را متحمل گشتند. [2] مسلمانان پيروزى خود بر ايرانيان را در نبرد نهاوند «فتح الفتوح» خواندند؛ چرا كه پس از اين پيروزى شاكله امپراتورى ساسانى و قدرت مركزى ايران به طور كامل تباه گشت، بقاياى توان سياسى و نظامى ايرانيان در هم شكسته شد و ديگر نيرويى براى مقاومت در برابر اعراب مسلمان باقى نماند. [3] با فتح نهاوند و همدان توسط مسلمانان به سال 22 هجرى، شرايط مناسب براى تسخير تمام ايران فراهم شد و نقاط مختلف يكى پس از ديگرى به تصرف سپاه اسلام درآمد؛ به گونه‌اى تا سال 31 هجرى مسلمانان تا سواحل آمودريا پيش رفتند.

پيشروى لشكريان اسلام در مناطق مركزى سرعتى چشمگير داشت و در كم‌تر از يك دهه تمامى سرزمين ايران به جز طبرستان، ديلمان و برخى نواحى مرزى، تحت سيطره سياسى مسلمانان درآمد. در برخى شهرها مانند فارس و آذربايجان، كه از ديرباز مراكز دينى ساسانيان بودند، پايدارى سختى در برابر اعراب شكل گرفت و تنها با فتح نظامى گشوده شدند؛ ولى گشايش بسيارى از شهرهاى ايران به واسطه عقد قرارداد صلح بوده است. [4]

[1] . ر. ك: ابن اعثم كوفى، الفتوح، ج 1، ص 209-215

[2] . يعقوبى، پيشين، ص 44

[3] . نفيسى، پيشين، ص 103

[4] . ر. ك: نعمت اللّه صفرى فروشانى، «درآمدى بر صلح نامه‌هاى مسلمانان با ايرانيان در آغاز فتح ايران»، مجله تاريخ اسلام، ش 2، 1379