سرانجام در سال 31 ق. (651 م.) در نتيجه خيانت حاكم مرو در يكى از دهكده‌هاى اين شهر به گونه‌اى خفت بار به دست آسيابانى به قتل رسيد [1] و با مرگ وى موجوديت سياسى ساسانيان خاتمه يافت. [2]

تا زمانى كه يزگرد زنده بود، برخى پايداريهاى جزئى در نواحى خراسان در برابر اعراب شكل مى‌گرفت، ولى با قتل وى به عنوان آخرين بازمانده امپراتورى ساسانى، اشرافيت محلى و مرزبانان نواحى خراسان چون اميد خويش را به تجديد حيات دولت ساسانى از دست دادند، بدون جنگ تسليم شدند. قسمت اعظم سرزمين خراسان بدين گونه به تصرف مسلمانان درآمد و اهالى نيز كيش اسلام را قبول كردند. مقدسى در «احسن التقاسليم» مى‌نويسد: «... به منت خدا داوطلبانه مسلمان شدند و گروه گروه آن را پذيرا شدند، ايشان صلح را براى كشور خود خريدند.» [3]

عوامل مؤثر در پيروزى سپاهيان اسلام‌

ايران قرنهاى متمادى از امپراتوريهاى قدرتمند دنيا محسوب مى‌شد و شكست و انقراض آن امرى ساده نبود. بى‌گمان اين رويداد زمينه‌ها و بسترهايى داشت كه باعث غلبه لشكريان مسلمان بر ايرانيان گشت و گرنه چگونه ممكن است ارتش تعليم ديده ايران، كه به لحاظ نظامى و نفرات برترى كامل بر سپاه اسلام داشت، مغلوب مسلمانان بى ساز و برگ و بدون ذخيره و تعليم گردد.

از برجسته‌ترين علل ناتوانى ساسانيان در برابر مسلمانان بحران حاكميت ايران در زمينه‌هاى مختلف بود كه در درس پيشين به آن اشاره شد. اوضاع متشنج و جامعه بحران زده ساسانى كار را براى مسلمانان بسيار سهل و آسان ساخته بود؛ به گونه‌اى كه سپاهيانى كه در عرض دو دهه بخش وسيعى از امپراتورى ايران را به تسخير خويش درآوردند مدتها طول كشيد تا

[1] . ابوسعيد عبدالحى گرديزى، تاريخ گرديزى، ص 103؛ كريستن سن، پيشين، ص 658

[2] . البته پس از مرگ يزدگرد سوم يكى از پسرانش به نام فيروز خود را شاه ايران خواند و امپراتور چين هم كه تمايلى به پيشروى قلمرو مسلمانان نداشت، از وى حمايت رسمى نمود؛ ولى مرگ يزدگرد سوم در تواريخ به عنوان تاريخ انقراض سلسله ساسانيان ثبت شده است

[3] . ابوعبداللّٰه محمد بن احمد مقدسى، احسن التقاسيم فى معرفة الاقاليم، ج 2، ص 426