گرايش مردم ايران به دين اسلام چندان معجزه‌آسا و شگفت‌انگيز نبود. چنين تجددى زمينه‌اى عميق داشت كه بايستى به دقت به آن توجه كرد.

نارضايتى مردم از حكومت ساسانيان‌

نابسامانى وضعيت جامعه ساسانى بسيار مشهود بود. مردم كه بر اثر فشار جنگها، چند دستگى هيئت حاكمه و به ويژه تحميل مالياتها و قوانين مذهبى توسط اشراف و موبدان بسيار در سختى و رنج بودند، براى رهايى از اين اوضاع لحظه شمارى مى‌كردند.

شهيد مطهرى «ناراضى بودن مردم از وضع دولت و آيين و رسوم اجحاف‌آميز آن زمان» را مهم‌ترين عامل شكست امپراتورى ساسانى و از شاخصهاى مهم استقبال عامه مردم از دين اسلام مى‌داند. [1]

نظام استبدادى حاكم بر ايران ريشه‌هاى همگرايى ملت و دولت را خشكانده بود. [2] حاكميت نظام طبقاتى كه مزاياى اجتماعى و فرهنگى را در انحصار قشرى خاص قرار داده بود، چنان فضايى را فراهم ساخته بود كه انبوه مردم ايران پذيرش اسلام را به چشم رهايى از بندهاى خويش مى‌ديدند.

جاه‌طلبى، بدعتهاى دينى و همراهى بزرگان دينى با اشراف در تاراج و چپاول اموال عمومى، توده مردم را از كيش زرتشتى بيزار ساخته و باعث شكل‌گيرى تعارضى شديد ميان عامه مردم با دستگاه مذهبى موبدان شده بود. [3] دورى موبدان از اصول و ارزشهاى دينى و رخنه فساد و اختلاف ميان آنها، دين زرتشتى را از درون به تزلزل و انحطاط رسانده بود.

شالوده و بنيان ضعيف بناى پوسيده ساسانى- موبدى با لرزشى فرو ريخت [4] و بخش عظيمى از پيروان مذهب زرتشت در كوتاهترين زمان رو به دين اسلام نهادند. در نتيجه مردم كه از نابسامانى اوضاع اجتماعى، سياسى، اقتصادى و مذهبى جامعه به تنگ آمده و به واقع چشم به‌

[1] . مرتضى مطهرى، خدمات متقابل اسلام و ايران، ص 98

[2] . عبدالحسين زرين‌كوب، تاريخ مردم ايران: كشمكش با قدرتها، ص 537

[3] . نفيسى، پيشين، ص 35 و 36

[4] . على شريعتى، شناخت و تاريخ اديان، ص 136