صورت قبول اسلام بود. [1] عامه مردم به خصوص اقشار فرودست كه پرداخت جزيه براى آنها مقدور نبود، بسيار زود به دين جديد تن در دادند. البته اين پذيرش در برخى موارد ظاهرى بود و مردم براى فرار از بار جزيه تظاهر به قبول اسلام مى‌كردند. نرشخى كه به زيبايى روند گرايش اهل بخارا را به اسلام بيان داشته است در اين باره مى‌نويسد: «هر بار اهل بخارا مسلمان شدندى و چون عرب بازگشتندى، ردّت آوردندى.» [2]

در هر صورت با فروكش كردن تعداد جزيه دهندگان، ميزان ماليات جزيه نيز كاهش چشمگيرى يافت و امراى عرب كه دچار بهت شده بودند، در برخى نواحى پرداخت جزيه براى نومسلمانان را نيز الزامى كردند [3].

لازم به ذكر است كه روند پذيرش اسلام در ميان ايرانيان در اواخر به خصوص از عهد خلفاى اموى رو به كندى گراييد. سرعت فتوحات و عدم آمادگى مسلمانان براى اداره اين سرزمينها و گرايش برخى از نومسلمانان به غنايم و ثروتها و در پيش گرفتن سياستهاى ناسنجيده، آن گرايش روز افزون مردم به اسلام كه تا تصرف خراسان استمرار داشت، را دچار سستى و رخوتى قابل توجه ساخت. به گونه‌اى كه روند انتشار اسلام در ماوراء النهر- كه جزء آخرين مناطقى بود كه به تصرف اعراب درآمد- بسيار كند بود. البته عامل اصلى آن به روش و سياستهاى نادرست خلفاى اموى در امور سياسى و ادارى و برخوردهاى نامناسب سرداران و لشكريان عرب با اهالى باز مى‌گشت. ساكنان اين نواحى تا مدتها بر اعتقادات و سنتهاى قديمى خويش پايدار ماندند و حاضر نشدند دين فاتحان عرب را پذيرا باشند.

پرسش‌

1. نارضايتى مردم ايران از حاكميت عصر ساسانى چه تأثيرى در گرايش آنها به دين اسلام داشت؟

2. سادگى و بى‌آلايشى مبانى دين اسلام را شرح دهيد.

3. تأثير تساهل و تسامح مذهبى دين اسلام را در اشاعه اين آيين توضيح دهيد.

4. اهل ذمّه چه كسانى بودند و از چه حقوقى بهره‌مند بودند؟

5. حذف ماليات جزيه چه تأثيرى در گرايش ذمّيان به دين اسلام داشت؟

[1] . عباس خليلى، پرتو اسلام (ترجمه فجر الاسلام)، ج 1، ص 124

[2] . نرشخى، پيشين، ص 47

[3] . عباس خليلى، همان