اجتماع پديدار گشت. كسب علم و دانش از انحصار گروههاى خاص در آمد و انقلابى ريشه‌دار در اين زمينه صورت گرفت. زنان كه پيش از اين از كم‌ترين حقوق اجتماعى برخوردار بودند، جايگاه و شأنى والا يافتند. ازدواج با محارم نيز منسوخ گرديد [1]

در زمينه سازمان مذهبى جامعه نيز بايستى اشاره نمود كه آن پيچيدگى و انحصار طبقه موبدان شكسته شد و ديگر از تبعيض طبقاتى دستگاه روحانيت خبرى نبود. مردم در افكار و عقايد دينى آزاد گشتند؛ به گونه‌اى كه مسلمانان حق دخالت در امور مذهبى ديگران را نداشتند.

پيروان اديان قديم با پرداخت جزيه مى‌توانستند بر كيش سابق خويش باقى بمانند و آزادانه فعاليت نمايند. هر كس در هر شغل و مقام و هر زمان و مكانى بدون اجازه رسمى از مقامات روحانى مى‌توانست ديگران را به اسلام دعوت نمايد. اين آزاديهاى مذهبى براى مردمى كه سالها در چنگال تعصبات مذهبى موبدان زرتشتى گرفتار بودند، بسيار توجه برانگيز بود.

سامان بخشى وضعيت اجتماعى توده مردم‌

ورود اسلام تأثير به سزايى در سامان بخشيدن به وضعيت بدنه اصلى اجتماع يعنى رعايا، كشاورزان، صنعتگران، كارگران و پيشه‌وران داشت. رونق اقتصادى و كشاورزى در روستاها و شهرها باعث شد وضع زندگانى توده جامعه رو به سامانى نهد. دريافت عادلانه ماليات- البته در اوايل ورود مسلمانان- نقش بسيار مهمى در اين امر داشت؛ چرا كه توده مردم توانسته بودند از زير بار فشار مالياتى طبقات بالا و اشراف و اعيان خارج شوند و تغييرى شگرف در اوضاع معيشتى خويش ايجاد كنند.

اسلام بافت طبقاتى قديمى و مالكيت بزرگ اراضى را از بين برد. [2]. در تأمين اراضى و حقوق كشاورزان كم بضاعت اقدامات قابل ملاحظه‌اى صورت گرفت. آنها از تعديات اربابان بزرگ آزاد شدند و در وضع خراج و ماليات بندى آنها تجديدنظر اساسى شد.

كشاورزان روستايى به عنوان نگهدارنده زمينها منصوب گشتند و اوضاع اجتماعى اين طبقه تحوّلى نوين يافت.

1) . يعقوبى، پيشين، ج 1، ص 152

[2] . و. و. بارتولد، فرهنگ و تمدن مسلمانان، ص 70