مهاجرت گسترده مسلمانان به ايران‌

از مهم‌ترين تحولات اجتماعى كه در نتيجه ورود اسلام به اين ديار شكل گرفت، مهاجرت سيل آساى مسلمانان از شبه جزيره عربستان به ايران و اسكان در شهرهاى مختلف اين سرزمين بود. [1] مهاجرت گروههاى مسلمان در قرون اوليه هجرى به داخل فلات ايران، جزئى از مهاجرت‌هاى بزرگ اعراب در طول تاريخ به مناطق شمال شبه جزيره تلقى مى‌گردد كه البته پس از فتح اين سرزمين شكل منسجم و منظمى به خود گرفته است.

در عصر خلفاى راشدين مهاجرت مسلمانان به اتفاق خانه و خانواده به سوى فلات ايران شدت مى‌يابد كه البته بيش‌تر جنبه نظامى دارد. مسلمانان پس از جنگ و گريزهاى نخستين، جهت پشتيبانى از فتوحات به تأسيس پايگاههاى نظامى در نقاط مختلف مبادرت مى‌ورزيدند كه تنها نظاميان مسلمان در آنها استقرار داشتند. در مرحله بعد غير نظاميان نيز به دنبال نظاميان وارد شهر مى‌شدند و براى هر قبيله‌اى محله‌اى جداگانه مشخص مى‌شد. [2]

با تسلط امويان بر اريكه خلافت اسلامى نياز به مهاجرت دسته جمعى قبايل مسلمان به مناطق مفتوحه بيش از هر زمانى احساس مى‌شد. بخش مهمى از مهاجران، قبايلى بودند كه با نظام امويان سر ستيز و ناسازگارى داشتند و اجباراً به نقاط خاصى كوچه داده مى‌شدند و يا خود براى رهايى از ظلم و جور دولتمردان دستگاه خلافت به شهرها و روستاهاى دور دست پناهنده مى‌شدند. [3]

حضور اعراب مسلمان در ايران به قدرى گسترده بود كه حتى در قرون سوم و چهارم هجرى و مدتها پس از ضعف سيادت عربى و استحاله بسيارى از آنها در جامعه ايران، جغرافى دانان مسلمان از حضور دسته‌ها و طوايف فراوان عرب در شهرهاى ايران خبر مى‌دهند و پرتوى بر جغرافياى مهاجرت اعراب در قرن اول هجرى مى‌افكنند [4]

به هر حال، سردمداران حكومت اسلامى در شام براى نفوذ در لايه‌هاى اجتماعى و كنترل جامعه ايران به اين امر توجه بسيار داشتند. اين عملكرد چند تأثير قابل توجه داشت:

[1] . غلامرضا انصاف پور، ساخت دولت در ايران از اسلام تا يورش مغول، ص 9

[2] . نرشخى، پيشين، ص 66 و 73

[3] . مهاجرت قبايل شيعى مذهب اشعرى به قم و اصفهان از اين گونه مهاجرتهاست. ر. ك: تاريخ قم، ص 264

[4] . يعقوبى، البلدان، ص 43؛ حدود العالم من المشرق الى المغرب، ص 91