پيروزى مسلمانان تفكر و نگرش اسلامى بر ايران پرتو افكند و ميراث فرهنگى عصر ساسانى تا حد قابل توجهى رنگ باخت. البته همان گونه كه پيش‌تر نيز اشاره شد، فرهنگ اسلامى به آسانى و به طور همه جانبه توسط ايرانيان پذيرفته نشد و اقتباس نگرديد و هرگز فرهنگ بومى ايران زمين، كه از قدمت چندين هزار ساله بهره‌مند بود، در مقابل فرهنگ اسلامى محو نگرديد. [1]

انتشار دين اسلام‌

مهم‌ترين رهاورد فرهنگى مسلمانان دين اسلام و زبان عربى بود. در حقيقت مسلمانان اگر در سياست و كشوردارى وابسته ايرانيان شدند در اين دو مقوله فرهنگى كاملًا تأثيرگذار بودند.

پرستش خداى يگانه و ساير مؤلفه‌هاى درخشان دين اسلام باورهاى زرتشتى را سست نموده، موجبات گروش بخش وسيعى از جامعه را به دين مبين اسلام فراهم آورد. [2] با ورود اسلام آتشكده‌هاى كهن خاموش شدند و به جاى آنها محراب و مناره‌ها برافراشتند. مغ و هيربد از اعتبار افتاد و نيايش خورشيد و هرمزد رو به فراموشى گراييد و همگان روى به كعبه نهادند.

از تأثيرات قابل توجه دين اسلام بر جامعه بهبود و سامان بخشى وضعيت اقليتهاى دينى بود كه پيش از آن در سخت‌ترين شرايط اجتماعى و فرهنگى قرار داشتند. اقليتهاى مذهبى تحت عنوان «اهل ذمّه» از حقوق خاصى بهره‌مند شدند و مسلمانان مى‌بايستى به حقوق آنها احترام مى‌نهادند. [3]

آزادى فعاليتهاى مذهبى و برخورد خوشايند اسلام با اقليتها، تأثير شگرفى در گرايش آنان به دين مبين اسلام داشت و بخش وسيعى از آنان پس از آشنايى با تعاليم انسان ساز دين اسلام بدان گرويدند.

[1] . در مناطق كوهستانى و جنگلى و نواحى صعب العبور روايات دينى و آداب و رسوم ايرانيان حفظ شد. اسپهبدان طبرستان و فرمانروايان ديلم بر كيش زرتشتى باقى بودند و در مناطقى مانند فارس، كرمان و سيستان نيز شاهد ابقاى فرهنگ سنتى و آيين‌هاى باستانى هستيم. ر. ك: ابن حوقل، پيشين، ص 189 و 221؛ اصطخرى، مسالك و ممالك، ص 118 و 150

[2] . و. و. بارتولد، پيشين، ص 81

[3] . فيليپ حتّى، تاريخ عرب، ص 79