آن را باعث شد، سازمان ادارى قدرتمندى بود كه امپراتورى پهناور اين سرزمين را با نظم و نسقى خاص اداره مى‌كرد. [1]

ايران همواره از گستره جغرافيايى وسيعى برخوردار بوده كه اداره آن جز با حسن معامله، تدبّر و تعقّل و به طور كلى بهره‌مندى از يك فرهنگ و تمدن غنى امكان‌پذير نبوده است [2].

ايرانيان توانستند با استفاده از قدمت و سابقه تمدنى و نبوغ فكرى خويش به خوبى از عهده اين كار برآيند. [3]

كشوردارى، اداره اصولمندانه مملكت، برقرارى نظم و آرامش، بهره‌مند ساختن عموم از وسايل رفاه و عملكرد آزاد منشانه با ملل مغلوبه [4] از جلوه‌هاى ارزشمندى است كه بنيان تمدن ايران باستان را استحكام بخشيده و نام آن را بر زبانها انداخته است؛ به گونه‌اى كه حتى مخالفانشان زبان به تحسين و تمجيد آن گشوده‌اند.

سرّ ترقى و تعالى تمدن قديم ايران، سختكوشى ايرانيان در پاسدارى از آن است كه ساليان سال اين تمدن را از گزند غارت و چپاول مهاجمان و بدويان وحشى حفظ كرده، هيچ گاه نگذاشتند بزرگ‌ترين حوزه تمدنى شرق به دست آنان پايمال و مضمحل گردد.

عامل مهمى كه تمدن ايران را ارزشمند ساخته، اين است كه تمدن ايران امتزاج يافته و تركيبى از تمدنهاى شرقى است. ايرانيان گرچه در ترقيات مادى و علم و صنعت به پاى برخى از ديگر ملل نمى‌رسند، امّا در جهاتى بر همه اقوام و قبايل سرآمد بودند و آن سرّ غلبه بر اقوام ديگر و جمع آورى آنها زير سايه يك حكومت و دولت عظيم و قدرتمند بود. [5]

گفتنى است كه وقتى ايرانيان در پى ايجاد ارتباط ميان ملل متمدن دنيا بودند، بسيارى از اقوام و مردمان ساير مناطق سرگرم كشمكشهاى داخلى و غارت و چپاول بلاد آباد دنيا بودند و در مرحله تمدن وارد نشده بودند.

[1] . ر. ك: ويل دورانت، مشرق زمين گاهوارۀ تمدن، ص 431

[2] . عزيزاللّٰه بيات، پيشين، ص 126

[3] . مرتضى احتشام، پيشين، ص 49

[4] . نگرش آزاد انديشانۀ دستگاههاى حكومتى به ساير ملل و عقايد و مذاهبشان از مؤلفه‌هاى برجسته تمدن ايران‌باستان است كه در دنياى آن روزگار چندان سابقه نداشته است

[5] . عيسى صديق، پيشين، ص 49