تنظيم و تدوين ديوانها و ساماندهى ادارى‌

ايرانيان اصلى‌ترين نقش را در تشكيل ديوانها و سازمان ادارى مسلمانان به خصوص در عهد خلافت عباسى به عهده داشتند. ايرانيان پيش از اسلام به واسطه بهره‌مندى از تمدن درخشان خويش، داراى سازمان ادارى منظمى بودند كه بدون اغراق در مشرق زمين بلكه تمام جهان متمدن قديم كم نظير بود. [1] اين سازمان كشوردارى قدرتمند ايرانيان مبتنى بر ديوانهايى بود كه بخشهاى گوناگون جامعه را اداره مى‌كردند.

ايرانيان اين تجربه ادارى را پس از اسلام آوردن، به شبكه ادارى مسلمانان راه دادند و براى نخستين بار به همت ايرانيان در عهد خليفه دوم ديوانى جهت نظارت بر امور مالى و عوايد و ماليات تأسيس شد. در تشكيلات ادارى خلفا ديوان عنوان اداره كل محاسبات را داشت كه به مرور توسعه يافته و بر جميع ادارات و دفاتر تعميم يافت. [2]

استاد مطهرى مى‌نويسد:

مسلمين نظامات ادارى خود را از ايران اقتباس كردند. دفاتر و دواوين دستگاه خلافت به سبك دفاتر و دواوين قديمى ايران تنظيم مى‌شد و احياناً زبان ادارى و دفترى آنان به زبان فارسى بود. بعدها خود ايرانيان مسلمان ترجيح دادند آن را به عربى برگردانند. [3]

سازماندهى ادارى ايرانيان در اداره امور خلفاى عباسى بسيار نمود پيدا كرد و ديوانهاى بسيارى به همت وزيران و مديران ايرانى پديد آمد كه اساس دولت ادارى عباسيان را تشكيل مى‌داد [4]. آدام متز نويسنده كتاب «تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى» مى‌نويسد:

دولت خلفا شبيه به اتحاديه‌اى بود كه از ولايات بسيار تشكيل شده بود و هر يك از آنان ديوان ويژه‌اى داشتند كه به امور آنها رسيدگى مى‌كرد. در دوره معتضد عباسى با ادغام ديوانهاى ولايتى «ديوان الدّار» تشكيل شد كه سه بخش داشت ديوان مشرق، ديوان مغرب و ديوان سواد كه اختيار همه در دست يك رئيس بود. اما در سال 300 ه. ق كليه امور در اختيار يك رئيس‌

[1] . مرتضى مطهرى، مجموعه آثار، ج 14، ص 331

[2] . دائرة المعارف مصاحب، ج 1، ص 1030.

[3] . مرتضى مطهرى، پيشين، ص 336

[4] . حسينعلى ممتحن، پژوهشى در تاريخ فرهنگ و تمدن ايران، ص 6