درآمد و سازمان دولتى به دو ديوان بزرگ تقسيم شد. «ديوان اصول» كه چيزى شبيه وزارت داخله و «ديوان لازمه» كه همان وزارت ماليه بود. وزير شخصاً اداره اين ديوان را بر عهده داشت و ديوانهاى ولايات در حكم ادارات كشورى بودند. [1]

وى در ادامه توضيح مى‌دهد كه ديوانهاى خلافتى پر از ايرانيان بودند كه از آن جمله خاندان برمكيان، ذوالرياستين، مادرائيان و فاربائيان‌اند. از آنجا كه خصوصيّت عمده ديوانها جنبه مالى بود و ايرانيان ماهرترين مردم در اين امور بودند [2]، نقش عنصر ايرانى در ديوانها و اداره آنها بسيار حياتى بود.

انتقال علوم به تمدن اسلامى‌

بايستى اذعان كرد كه بسيارى از علومى كه در پرتو تمدن اسلامى رشد و نمو يافتند، زمينه‌ها و بسترهاى آنها نزد غير مسلمانان به خصوص يونانيان، ايرانيان و هنديان فراهم بود. اين علوم در عصر نهضت ترجمه به جهان اسلام راه يافت، و محافل علمى مسلمانان را سيراب نمود.

فرهنگ غنى ايرانيان و تجربيات فراوان آنان در علومى چون نجوم، شيمى، فلسفه، طب و معارف ديگر همچون منبعى بود كه در سده‌هاى متعدد اذهان متفكران اسلامى را بهره‌ور مى‌ساخت. [3] ايرانيان با سابقه تمدن قديم خويش و در سايه تعاليم عاليه دين مبين اسلام راه ترقى و تعالى را در بسيارى از علوم پيمودند و پيش آهنگان فرهنگ و تمدن اسلامى گرديدند. آنان علوم و فرهنگ تمدن كهن ايرانى را به تمدن اسلامى تزريق نمودند و با ايجاد حلقه‌هاى ارتباط باعث جلوه نمايى و درخشش تمدن اسلامى گرديدند.

بى‌گمان، بيشترين تلاش و همت ايرانيان در انتقال علوم به تمدن اسلامى در عصر نهضت ترجمه صورت پذيرفت. [4] موضوع ترجمه متون ساير ملل به زبان عربى هر چند از عصر

[1] . ديوان‌هاى مختلفى در حكومت اسلامى وجود داشت: از جمله ديوان جيش (ويژه حقوق سپاهيان)، ديوان نفقات (حقوق خدمه‌ها و كاركنان)، ديوان بيت المال (كنترل ورود و خروج اموال بيت المال)، ديوان بريد (متصدى نامه‌هاى رسيده و گزارشات) و ديوانهاى مختلف ديگر

[2] . آدم متز، تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى، ج 1، ص 102

[3] . مهدى فرشاد، تاريخ علم، ج 2، ص 803

[4] . در اين زمينه ر. ك. الفهرست ابن النديم و تاريخ الحكماى ابن قفطى