خلافت اموى آغاز شد، اما نهضت ترجمه آگاهانه‌اى كه آثار تاريخى، اجتماعى و فرهنگى عميق و دامنه‌دارى از خود بر جاى نهاد، در عصر خلافت عباسى شكل گرفت. ترجمه متون و كتب ملل و اقوام ديگر در عصر منصور (دومين خليفه عباسى) اوج مى‌گيرد. در اين ميان خاندانهاى دانش دوست ايرانى بيشترين نقش را در ترجمه كتابها ايفا مى‌كنند كه از جمله آنها مى‌توان به آل نوبخت اشاره داشت. خاندان برمكى نيز در تشجيع هارون به ترجمه متون بسيار كوشيدند. در عصر مأمون با رونق يافتن «بيت الحكمه»- به عنوان مركز ترجمه و نگهدارى كتابها [1]- انتقال علوم روند سريعترى مى‌يابند. [2]

يكى از اساتيد بزرگ دانشگاه اسپانيا مى‌نويسد:

در آن دوران بغداد و ايران به عنوان دو كانون تفكرات در جهان مطرح بوده‌اند. در نهضت ترجمه‌اى كه در آن زمان پديد آمد آثار بسيارى به عربى ترجمه شد و در اين زمينه ايرانى‌ها موفق شدند تأثير عميقى بر علوم تجربى بگذارند. [3]

او همچنين اشاره مى‌كند كه بيشترين علومى كه به غرب منتقل شده‌اند، ريشه ايرانى داشته‌اند امّا چون به زبان عربى و از عربى به لاتين ترجمه شده‌اند چنين نمايانده شده كه اين علوم غربى‌اند.

بيت الحكمة يك مؤسسه علمى ترجمه و تأليف كتب بود كه دانشمندان مسلمان در آن به ترجمه آثار فلسفى، ادبى، اخلاقى، تاريخ، هيئت و منطق مشغول بودند. نقش دانشمندان ايرانى در اين مؤسسه علمى بسيار برجسته و روشن است. خاندان نوبخت و دو فرزند خالد (موسى و يوسف) و على تميمى و حسن بن سهل كتابهاى نجوم و هيئت را ترجمه كردند.

زيج شهريار كه از مهمترين كتابهاى علمى دوره ساسانى است توسط على تميمى به عربى درآمد [4]. عبداللَّه مقفع، كه مترجم نخستين كتاب منطق از فارسى به عربى بود، كتابهاى ديگر فارسى را نيز به عربى ترجمه كرد.

[1] . على اكبر ولايتى، پويايى فرهنگ و تمدن اسلام و ايران، ج 1، ص 100

[2] . اوليرى دليسى، انتقال علوم يونانى به عالم اسلام، ص 258

[3] . خوزه ماريا بلازكز، تأثيرات تمدن اسلام و ايران بر غرب، جام جم 80/3/26

[4] . صديق، عيسى، پيشين، ص 105