بودند كه دانشگاه جندى شاپور بارزترين نمونه است. اين دانشگاه در عصر ساسانى يكى از مهمترين مراكز فرهنگى و آموزشى و از هسته‌هاى فعال علمى دنيا محسوب مى‌شد. فعاليت اين مركز علمى در دوره اسلامى نيز تداوم يافت. [1]

در جنديشاپور ساختمانهاى بزرگى براى بيمارستان، مدرسه پزشكى، كتابخانه و نيز رصدخانه و مدارسى براى آموزش رياضيات و نجوم ساخته شد. تدريس علوم مختلف به زبانهاى گوناگون در اين دانشگاه تداوم داشت تا اينكه با رونق و توسعه بيت الحكمه چراغهاى فروزان دانشگاه جنديشاپور رو به كم سويى نهاد و به تدريج بيت الحكمه مقام و رتبه علمى و آموزشى اين دانشگاه را از آن خود نمود و پاى بر جاى اين مركز علمى كهن نهاد.

بيت‌الحكمه در عصر مأمون به همّت ايرانيان دانش‌دوست تأسيس و به تدريج رونقى عظيم يافت.

همان گونه كه پيش‌تر بيان شد در عصر سلجوقيان و در زمان خواجه نظام الملك طوسى، وزير قدرتمند آلب ارسلان و ملكشاه سلجوقى، تحولى نوين در سنت مدرسه سازى رخ داد.

خواجه نظام الملك در سده پنجم هجرى دانشگاههايى در شهرهاى اصفهان، نيشابور، بلخ، حيره، بغداد و ... تأسيس كرد كه به مدارس نظاميه معروف شدند. نظاميه‌هاى نيشابور و بغداد سرآمد بقيه بودند. بيشتر مدرّسان اين مدارس يا ايرانى بودند و يا در مكتب ايرانيان تعليم ديده بودند. در مدرسه نظاميه بغداد شخصيتهاى بزرگى همچون ابو اسحاق شيرازى، امام محمد غزالى و دانشمندان به نام ديگر به تدريس اشتغال داشتند. جالب است بدانيد كه در سده‌هاى بعد اروپائيان بر مبناى اين نظاميه‌ها و با الگوگيرى از آنها به تأسيس دانشگاهها و دانشكده‌هاى علمى و آموزشى دست زدند.

كتابخانه‌ها

كتابخانه‌هايى كه از سده دوم تا هفتم هجرى در سراسر بلاد اسلامى به دست توانمند ايرانيان ايجاد شده بسيارند و نمى‌توان همه آنها را در اين جا ذكر كرد.

از كتابخانه مشهور مى‌توان به كتابخانه‌هاى بيت الحكمه در بغداد، ابوالوفاى همدانى در

[1] . مرتضى مطهرى، پيشين، ص 332