4. انطاكيه: انطاكيه واقع در ساحل شرقى درياى مديترانه از مشهورترين مراكز بازرگانى بود كه معتصم عباسى برج و باروى آن را استوار گردانيد. اين شهر ضمن آنكه از بنادر تجارى شام بود، همراه بنادر ديگرى چون فرما و اسكندريه حلقه اتصال ميان شرق و غرب به شمار مى‌رفت. [1]

5. فسطاط: اين شهر مركز تجارى مصر در روزگار فاطميان بود. از نظر جغرافيدانهايى چون مَقدِسى، فسطاط حتى از بغداد نيز آبادتر و سالم‌تر بود. بازارهايى پاكيزه و منظم داشت؛ و پر از كالا بودند. راههاى تجارى شام، موصل و عراق و ديگر سرزمينهاى شرقى اسلامى به آنجا ختم مى‌گرديد. [2]

6. عيذاب: عيذاب بندرى بود بركنار دريارى سرخ كه با بندر القصر رقابت مى‌كرد. اين بندر در سده‌هاى پنجم و ششم شكوفا گرديد، چرا كه اختلاف ميان فاطميان با سلاجقه و نفوذ اينان بر بغداد و نيز تسلط صليبيها بر ابُلّه موجب گرديد تا راه تجارى مصر از بغداد به جنوب انتقال يابد. به نوشته ابن جبير، اهل عيذاب از كشتيهاى تجارى‌شان ثروتى هنگفت گرد آورده بودند. آنان تجارت پيشه بودند و حاجيان را جا به جا مى‌كردند. بازرگانان و حاجيان مصرى از دو طريق به عيذاب مى‌رفتند؛ يكى راه قوص بود كه دو شاخه مى‌شد: «عبدين» و «دون»؛ و ديگرى راه اسوان. راه دوم از آب اندكى برخوردار بود، اما كوتاهى آن امتياز به شمار مى‌رفت. چرا كه كاروانها در مدت 15 روز آن را طى مى‌كردند. به خلاف راه نخست در مسير اين راه كوههاى در هم پيچيده وجود نداشت. اسوان مرز تجارى با سرزمين نوبه نيز بود. از اين رو بازرگانان راه اين بندر را بر راه شهر قوص ترجيح مى‌دادند. كشتيها با حركت به سوى شرق، يا حاجيان را به بندر جده در حجاز مى‌رساندند يا آنكه كالا بارگيرى مى‌كردند و رهسپار سرزمين يمن مى‌شدند و از آنجا راه سواحل هند و چين را در پيش مى‌گرفتند، در راه بازگشت نيز نخست به عيذاب و از آنجا به ساحل مصر مى‌رفتند. از اين رو عيذاب از بزرگ‌ترين بنادر جهان به شمار مى‌آمد.

5. بازرگانى خارجى‌

قلمرو تمدن اسلامى به مثابه حلقه اتصال ميان شرق و غرب دنيا به مسلمانان امكان مى‌بخشيد تا راهشان را به سوى دوردست‌ترين نقاط تجارى بگشايند. بازرگانى خارجى مسلمانان با چهار

[1] . همان، ج 4، ص 406

[2] . همان، ج 4، ص 406