بارزترين نقش ايرانيان در اين دوره ايجاد نهضتى علمى- فرهنگى بود كه به دست مأمون عباس عملى گرديد. عصر درخشان موسوم به دوران طلايى اسلام، مرهون تلاشهاى ايرانيان است. فرهيختگان ايرانى، بغداد- مركز خلافت- را به كانون دانش و فرهنگ تبديل كردند و با حضور فعال خود در بيت الحكمه مأمون، زمينه‌هاى انتقال دانش و فرهنگ ديگر ملل را به جهان اسلام فراهم آوردند.

3- 1- 2. دوران استقلال‌

در آغاز بايد يادآور شد كه وضعيت اجتماعى و سياسى ايران در دوران استقلال ناآرام و متزلزل بود؛ و هر از چندگاه خاندانى از گوشه‌اى سربرمى‌آورد، رقيبان را كنار مى‌زد و خود بر اريكه قدرت مى‌نشست. اما با وجود همه حقايق تلخ حاكم بر زندگى ايرانى، يك واقعيت بسيار شيرين در اين ميان خودنمايى مى‌كرد و آن تداوم سنتهاى علمى است. اين سنتها بركنار از حوادث سياسى و اجتماعى، راه خود را پيموده و با وجود تحمل همه نوع مرارت و تلخكامى سياسى، علم دوستى و هنرپرورى همچنان در ضمير ايرانيان پنهان مانده است.

گواه اين ادعا وجود كانونهاى بزرگ علمى، ظهور دانشمندان و اديبان بزرگ، پديد آمدن تأليفهاى علمى و ادبى سترگ و آفرينش آثار هنرى و معمارى جاودانه است.

الف. كانونهاى علمى:

به بركت تعاليم اسلامى و سنت دانش دوستى ايرانى در جاى جاى اين سرزمين كانونهايى علمى پديد آمد كه در اين جا فهرستوار از آنها ياد مى‌گردد:

1. بيت‌الحكمه: اين مركز بزرگ علمى به وسيله مأمون عباسى تأسيس شد و دانشمندان ايرانى در اداره آن نقشى به سزا داشته‌اند.

2. كتابخانه بزرگ فارس: از آثار روزگار عضد الدوله ديلمى.

3. مدارس نيشابور: شامل مدارس زير:

- مدرسه ابن نورك (در گذشته به سال 406 ه).

- مدرسه بيهقيه؛ منتسب به بيهقى متفكر و مورخ نامى (در گذشته به سال 450 ه)

- مدرسه سعيديه؛ از آثار نصر بن سبكتكين برادر محمود غزنوى حكمران دودمان غزنويان.

- مدرسه اسماعيل استرآبادى واعظ و صوفى.

- مدرسه ابواسحق.

- دارالسنّه؛ كه در سال 330 ه. در نيشابور ساخته شد و حكم يك دانشگاه را داشت.