3. تمدن اسلامى در دوره عثمانى‌

در آثار نگاشته شده درباره تمدن اسلامى، از سويى به طور عموم از دوران اوج قدرت سياسى بنى عباس- كه با پيشرفتهاى علمى مسلمانان نيز مقارن است- به عنوان دوره اوج تمدن اسلامى ياد مى‌گردد؛ و از سوى ديگر سقوط خلافت عباسى و برافتادنشان به دست مغولان، با سقوط تمدن اسلامى برابر گرفته مى‌شود. [1] اما به باور كسانى، چنين برداشتى از تمدن اسلامى، درون مايه عربى دارد و عربها براى نسبت دادن كامل تمدن اسلامى به خودشان چنين ايده‌اى را مطرح مى‌كنند. اما بايد دانست كه گرچه عربها در ارائه چنين ديدگاهى از تمدن اسلامى تنها نيستند، همه واقعيت نيز اين نيست. زيرا اگر همان ملاكهاى ضعف و قوت تمدن اسلامى در دوره خلافت بنى‌عباس، درباره دوران حاكميت تيموريان و عثمانيها نيز در نظر گرفته و با آنها سنجيده شود، روشن خواهد گشت كه آنچه از مظاهر تمدن كه در دو نقطه ديگر از جهان اسلام يعنى هند و آسياى صغير و بالكان پديد آمده نيز فصل دومى از همان تمدن نخستين است. به ويژه بايد به اين نكته توجه داشت كه دوران نخست تمدن اسلامى با روزگار تاريك اروپا معنا و مقايسه مى‌گردد، در حالى كه در دوره‌هاى بازپسين اروپا به طور كامل بيدار گشته و نسبت به مسلمانان از دانش و فناورى برتر نيز برخوردار بوده است.

از مواردى كه نشان عظمت تمدن اسلامى در روزگار عثمانيها مى‌باشد وجود آثار اسلامى فراوان به ويژه در استانبول، يا همان قسطنطنيه قديم است كه پايتخت امپراتورى روم شرقى بود.

عثمانيها توانستند امپراتورى روم شرقى را به طور كامل براندازند و دولت خويش را در قلمرو آن گسترش دهند و به پايتخت كهن و انباشته از آثار تمدنى آن سيمايى اسلامى ببخشند. اگر دوران شكوه استانبول با دوره شكوه بغداد عصر بنى‌عباس مقايسه گردد، روشن خواهد شد كه دست كم به لحاظ اقتدار سياسى و حاكميت فرهنگ و ارزشهاى دينى، چيزى از آن كم نداشته است.

از مباحث كلى مرتبط با تمدن اسلامى در عثمانى كه بگذريم، نمونه‌ها و مصاديق بسيارى از تمدن اسلامى در قلمروشان ديده مى‌شود كه نمايانگر افكار و ايده‌هاى آنان است. در اين ميان سنان پاشا (895- 986/ 1489- 1578)، معمار بزرگ عثمانى، بناهاى بسيار عظيم و با شكوهى‌

[1] . چنين برداشتى از طلوع و افول تمدن اسلامى به ويژه در تاريخ تمدن اسلامى جرجى زيدان به روشنى ديده‌مى‌شود